به گزارش بلاغ، جاهلیت یک دوره از دورههای تاریخی نیست، بلکه یک گفتمان از گفتمانها مبتنی بر فلسفه و سبک زندگی خاصی است.
از نظر قرآن، جاهلیت یک نظام گفتمانی مبتنی بر فلسفه ظنی و سبک زندگی شهوانی است؛ یعنی دو عنصر اساسی در تحقق جاهلیت نقش دارد: 1. در نظام فکری و فلسفی بر اساس ظن و گمان، افکار و عقاید را ساماندهی میکنند؛ 2. در نظام رفتاری بر اساس شهوت عمل میکنند. خدا بصراحت درباره عقاید و رفتار نظام جاهلی میفرماید: إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَمَا تَهْوَى الْأَنْفُسُ؛ جز از ظن و گمان و هر آنچه نفس بدان گرایش و تمایل دارد، پیروی نمیکنند. (نجم، آیه 23)
پس هر نظام فلسفی و رفتاری که در اندیشه، مبتنی بر ظن و در انگیزه و اراده و رفتار بر اساس شهوت عمل میکند، نظام جاهلی است.
این در حالی است که اسلام بهعنوان یک نظام عقلانی در برابر نظام جاهلی و غیرعقلانی، در اندیشه بر مدار «علم» و در انگیزه بر مدار «عقل» عمل میکند؛ زیرا آنچه مهم است عقلانیتی است که رفتار را مدیریت میکند و اجازه نمیدهد تا شهوت و غضب مدیریت نفس را به دست بگیرد. از همین رو، مومن و مسلمان کسی است که «عالم عاقل» باشد. برهمین اساس از مومن خواسته میشود تا چیزی که بدان علم ندارد، نخواهد و از آن اطاعت و پیروی نکند:ولا تقف مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ.(اسراء، آیه 36؛ عنکبوت، آیه 8؛ لقمان، آیه 15؛ هود، آیه 46)
پس گفتمان جاهلی همان گفتمان غیرعقلانی مبتنی بر «سفاهت ظنی و شهوت شیطانی» در اندیشه و انگیزه است و میتواند در هر زمانی فلسفه و سبک زندگی انسان باشد. خدا در قرآن میفرماید از مهمترین ویژگیهای نظام گفتمانی جاهلی این بود که فرزندان را در شرایط خشکسالی و فقر یا احتمال فقر و فاقه میکشتند.(اسراء، آیه 31؛ انعام، آیه 151) این کشتن گاه با زنده به گور کردن دختران بود(نحل، آیه 59) و گاه با سقط یا با هر چیز دیگر.(اسراء، آیه 31؛ انعام، آیه 151؛ ممتحنه، آیه 12) البته در شرایطی فرقی میان دختر و پسر نبود.(همان) پیش از اسلام در نظام جاهلیت، مردم در خشکسالی سگان خویش را تغذیه میکردند و فرزندانشان را میکشتند.این اوضاع ،در روایت اینگونه بیان شده است: بَعَثَ مُحَمَّداً(صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ) وَ اَنْتُمْ مَعَاشِرَ الْعَرَبِ عَلَی شَرِّ حَالٍ یغذوا[یَغْذُو] اَحَدُکُمْ کَلْبَهُ وَ یَقْتُلُ وَلَدَهُ؛ خدا حضرت محمد(ص) را زمانی برانگیخت که شما مردم عرب بر بدترین حالت بودید؛ زمانی که یکی از شما سگش را غذا میداد، اما در عین حال فرزندش را میکشت.(بحارالانوار، ج 30، ص 8)
امروز نیز نظام جاهلیت مبتنی بر اومانیسم و انسان گرایی مادیگرایانه غربی اینگونه است؛ زیرا در غرب، بسیاری به جای بچهدار شدن، با سگ زیستی، زندگی خویش را میگذرانند و بر طبق آمارها، بسیاری از غربیان فرزندان خویش را سقط میکنند. این جاهلیت از طریق تبلیغات رسانههای غربی و برخی از خودفروختگان فرهنگی در میان مسلمانان در حالترویج و تبدیل شدن به سبک زندگی به اصطلاح مدرن است که چیزی از سفاهت، جهالت و بیخردی و نادانی دوره جاهلیت عربی کم ندارد؛ زیرا همان گفتمان است بیآنکه توصیهای از سوی گذشتگان شده باشد؛ بلکه طغیان ورزی، بشر را به سوی آن میکشاند؛ چنانکه خدا میفرماید: أَتَوَاصَوْا بِهِ بَلْ هُمْ قَوْمٌ طَاغُونَ؛ آیا آنان همدیگر را به این سخن و رفتار باطل سفارش کرده بودند؟ نه چنین است، بلکه آنان مردمى سرکش و طاغی بودند (ذاریات، آیه 53)
نادر همتی
پس هر نظام فلسفی و رفتاری که در اندیشه، مبتنی بر ظن و در انگیزه و اراده و رفتار بر اساس شهوت عمل میکند، نظام جاهلی است.
این در حالی است که اسلام بهعنوان یک نظام عقلانی در برابر نظام جاهلی و غیرعقلانی، در اندیشه بر مدار «علم» و در انگیزه بر مدار «عقل» عمل میکند؛ زیرا آنچه مهم است عقلانیتی است که رفتار را مدیریت میکند و اجازه نمیدهد تا شهوت و غضب مدیریت نفس را به دست بگیرد. از همین رو، مومن و مسلمان کسی است که «عالم عاقل» باشد. برهمین اساس از مومن خواسته میشود تا چیزی که بدان علم ندارد، نخواهد و از آن اطاعت و پیروی نکند:ولا تقف مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ.(اسراء، آیه 36؛ عنکبوت، آیه 8؛ لقمان، آیه 15؛ هود، آیه 46)
پس گفتمان جاهلی همان گفتمان غیرعقلانی مبتنی بر «سفاهت ظنی و شهوت شیطانی» در اندیشه و انگیزه است و میتواند در هر زمانی فلسفه و سبک زندگی انسان باشد. خدا در قرآن میفرماید از مهمترین ویژگیهای نظام گفتمانی جاهلی این بود که فرزندان را در شرایط خشکسالی و فقر یا احتمال فقر و فاقه میکشتند.(اسراء، آیه 31؛ انعام، آیه 151) این کشتن گاه با زنده به گور کردن دختران بود(نحل، آیه 59) و گاه با سقط یا با هر چیز دیگر.(اسراء، آیه 31؛ انعام، آیه 151؛ ممتحنه، آیه 12) البته در شرایطی فرقی میان دختر و پسر نبود.(همان) پیش از اسلام در نظام جاهلیت، مردم در خشکسالی سگان خویش را تغذیه میکردند و فرزندانشان را میکشتند.این اوضاع ،در روایت اینگونه بیان شده است: بَعَثَ مُحَمَّداً(صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ) وَ اَنْتُمْ مَعَاشِرَ الْعَرَبِ عَلَی شَرِّ حَالٍ یغذوا[یَغْذُو] اَحَدُکُمْ کَلْبَهُ وَ یَقْتُلُ وَلَدَهُ؛ خدا حضرت محمد(ص) را زمانی برانگیخت که شما مردم عرب بر بدترین حالت بودید؛ زمانی که یکی از شما سگش را غذا میداد، اما در عین حال فرزندش را میکشت.(بحارالانوار، ج 30، ص 8)
امروز نیز نظام جاهلیت مبتنی بر اومانیسم و انسان گرایی مادیگرایانه غربی اینگونه است؛ زیرا در غرب، بسیاری به جای بچهدار شدن، با سگ زیستی، زندگی خویش را میگذرانند و بر طبق آمارها، بسیاری از غربیان فرزندان خویش را سقط میکنند. این جاهلیت از طریق تبلیغات رسانههای غربی و برخی از خودفروختگان فرهنگی در میان مسلمانان در حالترویج و تبدیل شدن به سبک زندگی به اصطلاح مدرن است که چیزی از سفاهت، جهالت و بیخردی و نادانی دوره جاهلیت عربی کم ندارد؛ زیرا همان گفتمان است بیآنکه توصیهای از سوی گذشتگان شده باشد؛ بلکه طغیان ورزی، بشر را به سوی آن میکشاند؛ چنانکه خدا میفرماید: أَتَوَاصَوْا بِهِ بَلْ هُمْ قَوْمٌ طَاغُونَ؛ آیا آنان همدیگر را به این سخن و رفتار باطل سفارش کرده بودند؟ نه چنین است، بلکه آنان مردمى سرکش و طاغی بودند (ذاریات، آیه 53)
نادر همتی