ازجمله مهمترین دوران زندگی ائمه معصومین، دوران تاریخی زندگانی امام حسن مجتبی(ع) و تحولات رخداده در زمان ایشان و نحوه برخورد و تعامل آن حضرت با این وقایع است. مهمترین اقدام ایشان را میتوان نحوه رفتار و رویارویی با معاویه و صلح با او دانسته و آن را با توجه به شرایط و وضعیت سیاسی اجتماعی آن دوران تحلیل و بررسی نمود تا اهمیت آن بهخوبی روشن گردد. این موضوع از اینجهت دارای اهمیت است که آن حضرت با اقدام بهموقع و درست خود، یک تهدید مهم و قابلتوجه را به فرصتی برای بهرهبرداری درست و زمینهسازی برای وقایع آینده تبدیل فرمودند.
آن حضرت بعد از رحلت پدر گرامی خود با بیعت عموم مردم کوفه به جانشینی ایشان برگزیده شدند. این زمان همراه شد با هجمه معاویه برای مقابله با ایشان و سپس تهیه و تدارک سپاه برای مقابله با معاویه از جانب امام حسن (ع). در این میان دشمنی منافقین ویاران آن حضرت موجب شد که امام حسن (ع) در این نزاع، راهی جز صلح با دشمن خود را انتخاب نکنند. اقدامی که از جانب ایشان سعی شد که با حداقل ضرر و زیان برای مسلمین و بیشترین فایده انجام شود. دوران پس از قبول این صلحنامه اوضاع قابلتأملی است که رفتار آن حضرت در این زمان بسیار قابلتوجه و مهم است.
مهمترین و حساسترین بخش زندگانى امام مجتبى(ع)، كه موردبحث و گفتوگوى فراوان واقعشده و موجب خردهگیری شده است، ماجراى صلح آن حضرت با معاويه و کنارهگیری اجبارى ايشان از صحنه خلافت و حكومت اسلامى است.
گروهى، بامطالعه زندگانى حضرت مجتبى و حوادث آن روز، اين سؤالها را مطرح می سازند كه چرا امام حسن(ع) با معاويه صلح كرد؟ مگر پس از شهادت اميرمؤمنان(ع)، شيعيان و پيروان على(ع) با فرزندش حسن مجتبى(ع) بيعت نكرده بودند؟ آيا بهتر نبود كه آنچه را بعداً امام حسين (ع) انجام داد، امام حسن (ع) پیشتر انجام میداد و در برابر معاويه قيام میکرد و آنگاه يا پيروز میشد و يا با شهادت خود حكومت معاويه را متزلزل میساخت؟ بايد توجه داشت كه در آيين اسلام قانون واحدى به نام جنگ و جهاد وجود ندارد، بلكه همانطور كه اسلام در شرایط خاصى دستور میدهد مسلمانان با دشمن بجنگند، همچنين دستور داده است كه اگر نبرد براى پيشبرد هدف مؤثر نباشد، از در صلح وارد شوند. ما در تاريخ حيات پيامبر اسلام (ص) اين هر دو صحنه را مشاهده میکنیم.
مهمترین هدف امام حسن (ع) آن بود كه پرده از چهره اين طاغيان بردارد و آنان را آنطور كه بودند، بشناساند تا از عملى شدن نقشههایی كه براى از بين برد رسالت جدش پيامبر كشيده بودند، جلوگيرى نمايد و اين هدف امام، بهطور كامل برآورده شد و ماسك از چهره كثيف امويان برافتاد و ماهيت پليد آنان آشكار شد.
بدین جهت، قیام اباعبدالله الحسین(ع) را باید ثمره اقدامات رسواکنده امام حسن مجتبی(ع) علیه امویان دانست، که ماهیت معاویه و فرزند جنایت پیشه او، یزید خبیث، را افشاء کرد.