رحمت خداوند و جلوه‌های آن

بی‌گمان آشنایی با این صفت الهی ـ انسانی و شناخت نقش و آثار آن در زندگی بشر می‌تواند ما را در رسیدن به فلسفه آفرینش یاری رساند. نویسنده در این نوشتار درباره چیستی رحمت و عام و خاص بودن آن و برخی جلوه‌های رحمت خداوندی سخن گفته است.

***

بی‌گمان هستی بر پایه رحمت شکل گرفته و بقا یافته است. خداوند در آیاتی از قرآن از جمله آیه 50 سوره روم زندگی و رستاخیز و احیای زمین را به رحمت الهی نسبت می‌دهد و در آیه 1 و 3 و 14 و 15سوره رحمن آفرینش آسمان و قرار گرفتن آن بر سر انسان و نیز آفرینش زمین و همچنین آفرینش خود انسان را از گل خشک و تبدیل او به مانند سفالی محکم و نیز آفرینش جنیان از شراره آتش را در پرتو رحمانیت خویش می‌داند.

این بدان معناست که آنچه هستی را آفریده است صفت رحمانیت الهی است که به این شکل جلوه‌گری کرده است. در آیات دیگری این معنا مورد توجه و تاکید است که اصولا برخورداری همه هستی از عنوان هست و بهره‌مندی از نعمت وجود و استفاده آنان از انواع رزق و روزی در گرو رحمانیت الهی است. برخی از آیات نیز تاکید می‌کند که همین رحمت رحمانی خدا به سبب فراگیری موجب می‌شود که حتی کافران و مغضوبان نیز از رزق او بهره‌مند باشند و ابلیس ملعون و رانده شده از درگاه الهی و دیگر کافران در مدت معلومی که برای آنان در نظر گرفته شده است از رحمت رحمانی الهی برخوردار خواهند بود.

به هر حال آنچه هستی در گرو آن است رحمت الهی است و اگر صفت رحمت نبود نمی‌توان چنین نظامی را در هستی انتظار داشت که حتی با دشمنان و مغضوبان خود نیز مهربان بوده و نسبت به آنان به نرمی رفتار می‌کند. 

رحمت خداوند شامل دو نوع عام و خاص یا رحمانی و رحیمی است.رحمت عام یا همان رحمت رحمانی‌، همه هستی و موجودات آن را در برمی‌گیرد و همه انسان‌ها از مومن و فاسق از آن بهره‌مند می‌شوند اما رحمت خاص یا رحیمی بخشی از انسان‌ها را در برمی‌گیرد که بهره‌مندی از آن شرایطی دارد که در ادامه مقاله به آن ‌اشاره خواهد شد.

هسته محوری و مرکزی رحمت را باید در نرمی و نرمخویی جست. قرآن‌شناس معروف، راغب اصفهانی در کتاب مفردات الفاظ قرآن درباره واژه رحمت در فرهنگ قرآنی می‌نویسد: رحمت به معنای نرمی و نرمخویی است که نیکی کردن به مورد رحمت را اقتضا می‌کند که گاهی درباره مهربانی و نرم دلی به طور مجرد و گاهی در معنای احسان و نیکی کردن که مجرد از رقت است به کار می‌رود. هرگاه خدای متعال با این واژه وصف می‌شود چیزی جز احسان مجرد و بدون رقت و رحم دلی نیست.

به نظر می‌رسد که واژه روح نیز گاهی به همین معنا در آموزه‌های قرآنی به کار رفته است. بنابراین می‌توان گفت که رحمت الهی که در انسان نیز به ‌اشکال مختلف بروز و ظهور می‌کند همانند روح در هستی در جریان است و همان‌گونه که اگر روح در هستی نباشد هستی معنا و مفهومی نمی‌یابد، بی‌رحمت نیز نمی‌توان سخنی از هست و هستی و موجودات آن داشت. از جمله آیاتی که این معنا را تایید می‌کند آیه 119 سوره هود است که بهره‌مندی از رحمت الهی را علت آفرینش می‌داند (مجمع‌البیان‌، ج 5 و 6‌، ص 311) آیه 5 سوره طه نیز به حاکمیت و اصالت رحمت الهی در نظام آفرینش ‌اشاره می‌کند. 

علامه طباطبایی در این‌باره می‌نویسد که گزینش عنوان رحمان‌، هنگام وصف خداوند به فرمانروایی جهان، گویای این نکته است که تدبیر امور جهان بر اساس رحمت الهی است.(المیزان‌، ج 14‌، ص 121)

خداوند در آیه 147 سوره انعام و 49 و 50 سوره حجر و 57 سوره اسراء تقدم رحمت خدا بر غضب و عذابش را تاکید می‌کند تا این‌گونه نشان دهد که جایگاه رحمت در هستی تا چه پایه و ‌اندازه‌ای است.

از این رو هر کسی اگر سخن از رحمت نسبت به دیگری به میان می‌آورد باید همواره به نرمخویی به عنوان اصل توجه کند؛ زیرا بی‌نرمی نمی‌توان سخن از رحمت به میان آورد.

برای شناخت بیشتر این مسئله به آيات قرآن توجه می‌دهیم که به جلوه‌های رحمت الهی ‌اشاره دارد.

جلوه‌های رحمت در اموری چون آسانی و نیکی مشهود است. خداوند در آيه 173 و 178 و 181 و 182 سوره بقره و نیز 25 و 28 سوره نساء‌ و آیات دیگری از قرآن به مسئله آسان‌گیری در احکام و قوانین شریعت‌ اشاره می‌کند تا نشان دهد که خداوند بر محور رحمت با مردمان برخورد می‌کند. 

به سخن دیگر، یکی از جلوه‌های رحمت الهی را باید در آسان‌گیری در احکام و قوانین دید. در حقیقت آسان‌گیری در قوانین و احکام چه در مقام وضع و چه در مقام اجرا و یا حسابرسی پرتوی از رحمت خداوندی است.

انعطاف‌پذیری احکام و تکالیف دینی که به شکل احکام ضروری و اضطراری بیان شده است از دیگر جلوه‌های رحمت الهی در زندگی بشر است که آیاتی چون 173 سوره بقره و نیز 3 سوره مائده و 145 سوره انعام و 115 سوره نحل بدان توجه داده است.

اینکه خداوند ازدواج با کنیزان را در صورت ناتوانی بر ازدواج تجویز کرده و یا عقد موقت را اجازه داده است همه این‌ها از مقام رحمت الهی است که در آیاتی چون 25 سوره نساء‌ و 50 سوره احزاب تبیین شده است.

خداوند در آیه 1 و 7 سوره رحمن برقراری ابزار و قانون محاسبه و سنجش را از دیگر جلوه‌های رحمت خداوندی می‌شمارد؛ زیرا داشتن معیار و ابزار دقیق برای محاسبه و سنجش به انسان این امکان را می‌بخشد تا بتواند در مسیری درست و به دور از هر گونه اختلاف و کژی گام بردارد.

آیات 118 و 119 سوره هود نیز رحمت خداوندی را منشا اتحاد گروه‌های خاصی از انسان‌ها بر می‌شمارد و در حقیقت می‌نمایاند که تنها در سایه رحمت و نرمخویی است که انسان‌ها می‌توانند با هم متحد شوند.

اجابت دعا و تضرع از سوی خداوند از دیگر جلوه‌های پرتو رحمت الهی است که این‌گونه خود را به بشر نشان می‌دهد.(کهف آیات 10 و 16 و انبیا آیات 83 و 84 و ص آیات 41 تا 43 ) آیه 143 سوره بقره اعتدال امت اسلامی و قرار دادن آیین آنان دور از هر گونه افراط و تفریط را پرتوی از رحمت خداوند بر می‌شمارد(المیزان‌،‌ج 1‌، ص 323) زیرا امت وسط و میانه بودن به همین معناست که امت در پرتو رحمت الهی به اعتدال گرایش یافته و از هرگونه افراط و تفریط پرهیز می‌کنند.

در حقیقت اسلام و هدایت‌های وحیانی آن پرتو و جلوه‌ای از رحمت‌های الهی است که در شکل احکام آسان و امت معتدل خودنمایی می‌کند.(جاثیه آیات 18 و 20)

اخراج مومنان از ظلمت‌ها و هدایت به سوی نور (حدید آیه 9) و قرار گرفتن ایشان در زمره صالحان (نحل آیه 19) و اجتناب از شایعه پراکنی و عدم پیروی از خواسته‌های شیطانی که از سوی امت بروز و ظهور می‌کند جلوه‌های دیگری از رحمت الهی در حق مردمان است.(نساء‌آیه 83)

(مریم آیه 18) و پذیرش توبه (بقره آیه 37 ) از دیگر جلوه‌های رحمت الهی است. 

در همین رابطه می‌توان مهلت‌دهی به جوامع کفر و ستم پیشه و اجتناب از عذاب و نابودی سریع آنان هنگام گناه و معصیت (انعام آیات 129 تا 133 و مریم آیه 75 ) و چشم‌پوشی از توطئه‌گران به منظور اصلاح و توبه (نور آیات 11 و 14) و مهلت بخشی به ‌اشاعه‌دهندگان فحشا به همین منظور (نور آیات 19 و 21) و امهال نسبت به منافقان (احزاب آیه 24) و نیز همه تکذیب‌کنندگان (شعراء آیات 6 و 9) را به عنوان جلوه‌ای دیگر از رحمت رحمانی خداوند برشمرد.

زنده شدن هر ساله زمین و رویاندن گیاهان و به ثمر نشستن درختان میوه (روم آیات 48 و 50) نزول باران از آسمان (اعراف آیه 57 و فرقان آیه 48 و نمل آیه 63 و شورا آیه 28)  نمونه‌هایی از رحمت رحمانی الهی است که همه هستی را در بر گرفته است.

همه انسان‌ها بلکه هستی همواره از رحمت عام و فراگیر الهی برخوردارند ولی برای اینکه از رحمت خاص برخوردار شویم باید کارهایی را انجام دهیم که در این‌جا به فهرستی از آنها بر اساس آیات قرآن ‌اشاره می‌شود.

خداوند ترک گناهان و اموری که به شکلی حرام و یا مکروه دانسته است و همچنین عمل به واجبات و مباحات را عامل مهم و اساسی برای دستیابی به رحمت رحیمی خود بر شمرده است. در این زمینه در آیه 12 سوره حجرات اجتناب از تجسس در عیوب و کاستی‌های مومنان و بدگمانی نسبت به آنان و پرهیز از غیبت و بدگویی در‌باره آنان را به عنوان نمونه‌هایی از عوامل جذب رحمت رحیمی دانسته و در آیات 4 و 5 نیز مراعات ادب به‌ویژه هنگام ملاقات با پیامبر(ص) و اولیای الهی را مایه جلب و جذب خیر و رحمت الهی به شکل خاص برشمرده است.

به سخن دیگر اطاعت و پیروی مطلق از آموزه‌های قرآن و پیامبر(ص) از علل اساسی و مهم دستیابی شخص به رحمت خاص الهی است که در آیاتی چون31 و 32 و 132 سوره آل‌عمران و 71 سوره توبه و 14 سوره حجرات به آن ‌اشاره شده است.

البته از آن‌جا که دین اسلام دینی اجتماعی است و نگاهش فقط رهایی فرد نیست بلکه مطلوب اصلی آن ایجاد امت و جامعه‌ای نمونه و برتری است که همگان در آن به سوی کمال در حرکت باشند، خداوند امر به معروف و نهی از منکر را به عنوان یکی از علل و عوامل اصلی جلب رحمت خاص الهی به فرد و جامعه بر می‌شمارد و در آیاتی چون 71 سوره توبه و نیز سوره عصر بر آن تاکید می‌کند.

تفاهم و سازش در محیط خانواده (نسا، آیه 129) و جهاد در راه خداوند و حفظ امنیت امت (بقره آیه 218 و نحل آیه 110) و رعایت حجاب و پوشش مناسب از سوی زنان در محیط اجتماع (احزاب آیه 59) و سبقت در کارهای خیر (انبیاء ‌آیات 86 و 90) و پرداخت زکات (اعراف آیه 156و نور آیه 56) و انجام کارهای صالح و شایسته (توبه آیه 102 و فرقان آیه 70) از علل و عوامل اجتماعی است که در جذب رحمت خاص مطرح می‌باشد.

این‌ها نمونه‌ها و مصادیقی از اعمالی است که می‌تواند در جذب رحمت خاص که از آن به رحمت رحیمی یاد می‌شود موثر باشد. 

قطعاً با انجام چنین اعمال نیک‌،خود را در مسیر کمالی و تقربی و خلافت الهی قرارمی دهیم و از بهشت رضوان الهی برخوردار خواهیم شد.