کثرت‌گرايان دلائل مختلفي را مستمسک خود قرار داده‌اند که يکي از آنها استناد به برخي از آيات قرآن است. آنچه در اين زمينه بايد مورد توجه قرار بگيرد اين است که استفاده از قرآن روش و قواعد خاصي دارد که بي‌توجهي به آن ممکن است منجر به برداشت ناصحيح و تفسير به رأي شود.
۴
کثرت‌گرایان دلائل مختلفی را مستمسک خود قرار داده‌اند که یکی از آنها استناد به برخی از آیات قرآن است. آنچه در این زمینه باید مورد توجه قرار بگیرد این است که استفاده از قرآن روش و قواعد خاصی دارد که بی‌توجهی به آن ممکن است منجر به برداشت ناصحیح و تفسیر به رأی شود. از جمله این قواعد این است که برای دریافت نظر قرآن در یک موضوع باید مجموعه آیاتی را که در آن زمینه آمده است مدنظر قرار داد.
با حفظ این نکته برخی از آیات مورد استناد را بررسی می‌کنیم.
۱. یکی از آیاتی که پلورالیست‌ها به آن استناد می‌کنند آیة ۶۲ سوره بقره است. خدای متعال در این آیه می فرماید: «کسانی که (به پیامبر اسلام) ایمان آوردند و کسانی که به آیین یهود گرویدند و نصاری و صائبان (پیروان یحیی) هر کدام که به خدا و روز بازپسین ایمان آورده و کاری شایسته انجام دهند، پاداششان نزد پروردگارشان مسلم است؛ و نه ترسی بر آنهاست و نه اندوهگین می‌شوند.»
مدعای آنها این است که طبق این آیه، فرقی نمی‌کند که انسان، چه دینی داشته باشد، بلکه همین مقدار، تا ایمان داشته و عمل صالح انجام دهد، برای سعادت و بهشتی شدن کافی است.
در نقد برداشتی که آنها از این آیه دارند توجه به نکات زیر راهگشاست:
الف: در این آیه سه ملاک برای بهشتی شدن لازم دانسته شده است که عبارتند از ایمان به خدا، ایمان به آخرت و عمل صالح. بنابراین آن دسته از ادیان و آئین‌هایی که فاقد یکی از مؤلفه‌ها هستند، اهل نجات و رستگاری نیستند. از این رو استدلال به این آیه برای بهشتی خواندن همه ادیان و فرقه‌ها با هر اعتقاد و عملکردی صحیح نمی‌باشد.
ب: طبق آیه ۶۲ سوره بقره، ایمان به خدا یکی از ملاک‌های نجات و رستگاری است. اما باید توجه داشت که این ایمان، لوازم و شرائطی دارد.
به عنوان نمونه، خدای متعال در آیات قرآن، ایمان به کتاب‌های آسمانی و پیامبران و رسولانش را در راستای ایمان به خودش ذکر کرده و کسانی که از اطاعت و پذیرش پیامبران و کتاب‌های آسمانی امتناع بورزند را کافر و اهل ضلالت می‌داند. آیات زیر به خوبی این معنا را نشان می‌دهد:
۱. خدای متعال در آیه ۴۷ سوره نور کسانی که از ایمان به پیامبر و اطاعت از او سرباز زنند را اصلاً مؤمن نمی‌داند: «آنها می‌گویند: به خدا و پیامبر ایمان آورده‌ایم و اطاعت کرده‌ایم. ولی بعد از این (ادعا)، گروهی از آنان رویگردان می‌شوند؟ آنها (در حقیقت) مؤمن نیستند.».
۲. آیه ۶۳ سوره نور فقط کسانی را مؤمن می‌داند که همراه خدا به رسول او نیز ایمان داشته باشند: «مؤمنان (واقعی) تنها کسانی هستند که به خدا و پیامبرش ایمان آورده‌اند.»
۳. در آیه ۱۳۶ سوره نساء کسانی که به کتاب‌های آسمانی و پیامبران الهی ایمان نیاورند، گمراه و ضلالت‌پیشه معرفی شده‌اند: «... کسی که خدا و فرشتگان او و کتاب‌ها و پیامبرانش و روز واپسین را انکار کند، در گمراهی دوری افتاده است.»
۴. در آیه ۲۸۵ سوره بقره مؤمنان کسانی معرفی شده‌اند که به کتاب آسمانی و پیامبران الهی ایمان داشته و فرقی بین پیامبران نمی‌گذارند: «پیامبر، به آنچه از سوی پروردگارش بر او نازل شده، ایمان آورده است؛ و همه مؤمنان (نیز)، به خدا و فرشتگانش و کتاب‌های او و فرستادگانش، ایمان آورده‌اند؛ و (گفتند) ما در میان هیچ یک از پیامبران او، فرق نمی‌گذاریم (و به همه ایمان داریم).»
۵. خدای متعال در آیه ۱۳۷ سوره بقره اعلام می‌کند که اگر یهود و نصاری همان‌گونه که مسلمانان ایمان آورده‌اند (ایمان به همه پیامبران و کتب آسمانی)، ایمان بیاورند هدایت یافته‌اند و الا از حق جدا گشته‌اند: «اگر آنها به مانند آنچه شما به آن ایمان آورده‌اید ایمان بیاورند، هدایت یافته‌اند؛ و اگر سرپیچی کنند، از حق جدا شده‌اند.»
آنچه از توجه به این آیات به دست می‌آید این است که نظر پلورالیست‌ها که می‌گویند می‌توان مسلمان نبود و اعتقادی به پیامبر اسلام و قرآن نداشت، اما بهشتی شد، صحیح نیست؛ زیرا کسی که علی‌رغم اتمام حجت و آگاهی، دعوت پیامبر اسلام و قرآن را نپذیرد، به تصریح آیات ذکر شده ایمان به خدا که یکی از ملاک‌های ذکر شده در آیه ۵۲ سوره بقره بود ندارد و از این رو رستگار نیست.
بنابراین معلوم می‌شود که آیه ۶۲ سوره بقره در صدد بیان مطلب دیگری است که می‌تواند یکی از دو تفسیر زیر باشد:
الف) این آیه ناظر است به سؤالی که برای تعدادی از مسلمانان صدر اسلام مطرح بوده است. برای آنها این ابهام وجود داشت که اگر نجات و رستگاری در گرو مسلمان بودن است، پس تکلیف گذشتگان و کسانی که اسلام را درک نکردند و پیرو ادیان دیگر بودند چه می‌شود؟ آیا همة آنها به جهنم می‌روند؟ در اینجا آیه مزبور نازل گردید و در ضمن بیان یک قانون و قاعده کلی سؤال مطرح شده را نیز پاسخ داد. آیه می‌گوید هر کس ایمان و عمل صالح داشته است رستگار خواهد بود. یعنی اگر یهودیان در زمان حضرت موسی، ایمان و عمل صالح داشته‌اند رستگار خواهند بود. یعنی اگر یهودیان در زمان حضرت موسی، ایمان و عمل صالح را که در پرتو اطاعت از پیامبرشان جلوه‌گر می‌شود داشته‌اند رستگارند و الا نه. و همچنین مسیحیان و...
ب) معنای دیگری که بیان شده این است که آیه در صدد بطلان برخی از عقائد انحرافی یهود و نصاری است. آنها خود را فرزندان و حبیبان خدا معرفی می‌کردند. و مدعی بودند که مجرمشان چند روزی بیش در آتش نخواهند ماند. آنها صرف داشتن نام یهودی یا نصرانی را برای نجات کافی دانسته و در عمل نسبت به دستورات الهی بی‌اعتنا بودند. از این رو خدای متعال در این آیه بیان می‌کند که صرف انتساب به یک دین و داشتن نام یهودی، مسیحی یا مسلمان و... کاری از پیش نمی‌برد بلکه ملاک نجات، ایمان به خدا و آخرت و عمل صالح است. البته اینکه ایمان چه لوازمی دارد و عمل صالح چیست، این آیه در مقام بیانش نیست بلکه همان طور که ذکر شد، آیات دیگر قرآن این مباحث را بیان کرده است.
با توضیحات ذکر شده روشن می‌شود که آیات دیگری که برای اثبات پلورالیزم به آنها استناد شد، نیز دلالتی بر آن ندارد. مانند آیات ۸۰، ۹۴، ۹۵، ۱۱۲ و ۲۱۴ سوره بقره و آیات ۱۲۳ تا ۱۲۵ سوره نساء.
۲. آیه ۱۱۳ سوره بقره نیز مورد استناد پلورالیست‌ها قرار گرفته است. خدای متعال در این آیه می‌فرماید: «یهودیان گفتند: مسیحیان هیچ موقعیتی (نزد خدا) ندارند. و مسیحیان نیز گفتند: یهودیان هیچ موقعیتی ندارند (و بر باطلند)؛ در حالی که هر دو دسته، کتاب خدا را می‌خوانند (و باید از این گونه تعصب‌ها بر کنار باشند.) افراد نادان (دیگر، همچون مشرکان نیز)، سخنی همانند سخن آنها داشتند.»
پلورالیست‌ها این آیه را دلیل بر این می‌دانند که آیین یهود و نصاری از نظر قرآن رسمیت داشته و قابل پیروی‌اند زیرا خداوند در این آیه به آنها اعتراض می‌کند که چرا دین یکدیگر را محکوم می‌کنید. از این رو پیروان ادیان دیگر هم نباید یکدیگر را محکوم کرده و ناحق جلوه دهند.
جواب این است که قرآن همان تعبیری که یهود و نصاری نسبت به هم داشتند و هر کدام به دیگری می‌گفت «لیست علی شیء»، را نسبت به هر دو آنها به کار برده و گفته است: «بگو: ای اهل کتاب شما هیچ جایگاهی (نزد خداوند) ندارید، مگر اینکه تورات و انجیل و آنچه را از طرف پروردگارتان بر شما نازل شده است، بر پا دارید....»
اما تفاوت تعبیر قرآن با تعبیر آنها نسبت به یکدیگر در این است که آنها به طور مطلق همدیگر را نفی می‌کردند. اما قرآن آنها را به شکل مشروط نفی می‌کند.
یهودیان می‌گفتند: مسیحیان باطلند خواه به انجیل عمل کنند یا نه و مسیحیان می‌گفتند: یهودیان باطلند چه به تورات عمل کنند یا نه و قرآن می‌گوید: هر دو شما باطلید اما نه مطلقاً بلکه در صورتی که به تورات و انجیل اصیل و قرآن عمل نکنید.
از این رو به قرینه آیه ۶۸ سوره مائده روشن می‌شود که اعتراض خدای متعال در آیه ۱۳ سوره بقره به یهود و نصاری به اصل نفی و انکار آنها نسبت به هم نیست تا پلورالیزم و کثرت‌گرایی از آن فهمیده شود، بلکه حرف قرآن و اعتراضش به یهود و نصاری این است که چرا به طور مطلق همدیگر را نفی کرده و اصالت خود را از بُن و ریشه بر می‌کنید و به گونه‌ای به تکذیب یکدیگر می‌پردازید که به تکذیب حضرت موسی و حضرت عیسی به عنوان پیامبران خدا و تورات و انجیل اصیل به عنوان کتب آسمانی منجر شود.
غیر مسلمانان معذور
اینکه رستگاری و نجات در گرو مسلمان بودن و پیروی از پیامبر اسلام و تعالیم قرآن است، مربوط به کسانی است که ندای اسلام به آنها رسیده و حقانیت آن بر ایشان معلوم گشته باشد. اما افرادی که به هر دلیل، حقانیت اسلام بر ایشان روشن نشده و در این مورد مقصر نباشند و به اصطلاح حجت بر آنها تمام نشده باشد، معذور بوده و عذاب نخواهند شد.
در همین زمینه قرآن کریم بی آنکه همه گمراهان را معذور و رستگار بداند، گروهی از آنان را «مستضعفین» می‌نامد و بدین وسیله، حساب معاندان حق ستیز را از کسانی که حق به آنها نرسیده و حجت بر آنها تمام نشده است، جدا می‌کند.
بنابراین نجات و رستگاری انسان، تابع حجت‌هایی است که خداوند بر انسان تمام کرده و پاسخ انسان به آنهاست. هر کس در حد حجت‌های درونی (عقل، فطرت و...) و بیرونی (تعالیم پیامبران و ائمه) که به آنها دسترسی داشته یا می‌توانسته دست یازد، مسئول است و بیشتر از آن مسئولیتی ندارد.
درجمع‌بندی این مطالب باید گفت که آیات مختلفی در قرآن پلورالیسم دینی را نفی می‌کند. ایمان به خدا لوازمی دارد که پذیرش و اطاعت از پیامبران الهی و به تبع پیامبر اسلام، از جمله آنهاست.
با توجه به آیات مختلف قرآن و شواهدی که وجود دارد، آیات ۶۲ و ۱۱۳ سوره بقره و دیگر آیات مشابه، دلالتی بر پلورالیزم دینی نداشته و در صدد بیان مطلب دیگری‌اند. رستگاری تابع اتمام حجت است، و اگر برای کسی حجت تمام نشد، معذور است.
محمد هاشمی‌اصل
انتهای پیام/
پربيننده ترين
دوشنبه ۱۰ ارديبهشت ۱۴۰۳ - ۰۰:۲۸
يکشنبه ۹ ارديبهشت ۱۴۰۳ - ۰۰:۰۰
جمعه ۷ ارديبهشت ۱۴۰۳ - ۱۵:۵۸
پنجشنبه ۶ ارديبهشت ۱۴۰۳ - ۰۸:۲۲
چهارشنبه ۵ ارديبهشت ۱۴۰۳ - ۱۶:۰۲
يکشنبه ۹ ارديبهشت ۱۴۰۳ - ۰۰:۱۷
شنبه ۸ ارديبهشت ۱۴۰۳ - ۱۱:۲۱
سه شنبه ۴ ارديبهشت ۱۴۰۳ - ۰۰:۲۳