آیا علوم به ديني و غيرديني تقسیم می‌شوند؟

ممکن است بعضي اين‌طور خيال کنند که ساير علوم به کلي از دين بيگانه‌اند و هرچه که در اسلام درباره فضيلت علم و اجر و ثواب تحصيل علم گفته شده منحصر است به آنچه که اصطلاحاً علوم ديني گفته مي شود، يا اگر پيغمبر اکرم(ص)، علم را فريضه خوانده منحصراً مقصود همين علومي است که اصطلاحاً علوم ديني خوانده مي شود. حقيقت اين است که اين اصطلاحي بيش نيست‌، از يک نظر علوم ديني منحصر است به همان متون اوليه ديني يعني خود قرآن کريم و متن سنت پيغمبر يا اوصياء آن حضرت‌، درصدر اسلام هم که هنوز مردم به خود اسلام آشنا نبودند، بر همه واجب و لازم بود که قبل از هر چيز متون اوليه را ياد بگيرند، در آن وقت هيچ علمي نه کلام، نه فقه و نه اصول و نه منطق و نه تاريخ اسلام و نه علم ديگر وجود نداشت.
 

 اينکه در حديثي نقل شده که پيغمبر اکرم(ص) فرمود: انما العلم ثلاثه، آيه محکمه و فريضة ٌعادله و سنتٌ قائمه» که خلاصه‌اش اين است که علم منحصر است به ياد گرفتن آيات قرآن و فراگرفتن حديث پيغمبر، ناظر به تکليف و وضع آن روز مسلمين است، ولي بعداً مسلمين با آن متون اوليه که به منزله قانون اساسي اسلام است آشنا شدند و به حکم قرآن و حديث پيغمبر، علم را مطلقاً به عنوان يک فريضه مسلم شناختند و تدريجاً علومي مدون شد و به وجود آمد. لهذا از نظر ديگر هر علمي که به حال مسلمين مفيد باشد و گره‌اي از کار مسلمين باز کند، آن علم فريضه ديني و علم ديني است. ما چرا نحو وصرف و لغت عرب را علوم ديني مي‌دانيم آيا جز از اين راه است که نفع و فايده‌اي را در بردارد که موافق با منظور اسلام است؟ به چه مناسبت ما اشعار عشقي «امروالقيس» اشعار خمري ابونواس را به عنوان تحصيل علوم ديني ياد مي‌گيريم؟ البته براي اينکه ما را در فهم زبان قرآن کمک مي‌کند.
 

پس هر علمي که به حال اسلام و مسلمين نافع است و براي آنها لازم است، آن را بايد از علوم ديني شمرد و اگر کسي خلوص نيت داشته باشد و براي خدمت به اسلام و مسلمين آن علم را تحصيل کند، مشمول اجر و ثواب‌هايي که در تحصيل علم گفته شده، هست، مشمول اين حديث هست که «و ان الملائکة لتضع اجنحتها لطالب العلم» فرشتگان زير پاي طالبان علم پر مي‌نهند، اما اگر خلوص نيت در کار نباشد، تحصيل هيچ علمي ولو يادگرفتن آيات قرآن باشد اجر و ثوابي ندارد. اساساً اين تقسيم درستي نيست که ما علم را به دو رشته تقسيم کنيم: علوم ديني و علوم غيرديني، تا اين توهم براي بعضي پيش بيايد که علومي که اصطلاحاً علوم غيرديني ناميده مي شوند از اسلام بيگانه‌اند. جامعيت و خاتميت اسلام اقتضاء مي‌کند که هر علم مفيد و نافعي را که براي جامعه اسلامي لازم و ضروري است، علم ديني بخوانيم.

* ده گفتار، صص 147-145 به نقل از کتاب تعابیر و مفاهیم در آثار استاد شهید مطهری تألیف سید محمد سعید مدنی‌، انتشارات کیهان