صفات مؤمنان در قرآن

البته ایمان همانند تقوا و نور و مانند آنها دارای شدت و ضعف است که این شدت و ضعف تا جایی است که گویی هیچ نسبتی میان ضعیف و شدید نیست؛ از همین رو از آن به مراتب تشکیکی یاد می‌شود که بیانگر ایجاد شک در وحدت موضوع میان این مراتب است. دست کم سه مرتبه اصلی برای ایمان همانند تقوا است که از آن به عام و خاص و اخص یاد می‌شود و نور ایمان در هر مرتبه‌ای انسان را از ظلمتی در هر مرتبه‌ای می‌رهاند و به کمالی در سطح علم الیقین و عین الیقین و حق الیقین می‌رساند. از همین رو مثلا در تقوا از «حق تقاته» سخن به میان می‌آید و در ایمان نیز چنین حقانیتی در اوج، شکل می‌گیرد.

بر این اساس وقتی از صفات مؤمنان در قرآن یاد می‌شود، می‌تواند شامل همه مراتب و درجات سه گانه ایمان باشد. این بدان معناست که برخی از صفات، لایق مرتبتی است. پس گاه می‌شود که از خوف مؤمنان سخن به میان می‌آید که در مرتبت پایین‌تر شکل می‌گیرد، در حالی که در مرتبت عالی‌تر سخن از خشیت مؤمنان است. بنابراین اگر گاه خدا نقدی نسبت به مؤمنان دارد، نباید آن را به همه مؤمنان نسبت داد، بلکه این نقد نسبت به مرتبتی از مراتب است.

وقتی از صفات مؤمنان در آموزه‌های قرآنی سخن به میان می‌آید، ناظر به همه مؤمنان در هر مرتبتی از مراتب ایمان است. در این‌جا قصد این نیست تا صفات هر مرتبت به طور جداگانه بیان شود، بلکه هدف آن است تا کلیات این صفات از نظر قرآن تبیین شود. لذا باید این نکته مد نظر قرار گیرد که صفات مؤمنان برای همه مراتب نیست، بلکه برخی از  این صفات به شکل عام برای همه مراتب و برخی دیگر خاص مرتبتی از مراتب است.

برخی ازمهم‌ترین صفاتی که برای مؤمنان در قرآن می‌توان بر شمرد، عبارتند از:

1. آخرت‌طلبی: یکی از جلوه‌های ایمان‌، پذیرش غیب افزون بر عالم شهادت است. مؤمنان به عالم غیب از جمله خدا، فرشتگان، جنیان، عالم برزخ، عالم قیامت، عالم آخرت، معاد و رستاخیز و مانند آنها ایمان دارند. آنان همچنین هدف نهایی از سیر انسان را سعادت و حسنات اخروی دانسته و از حسنات دنیوی به عنوان زاد و ره توشه آخرت بهره می‌برند. بنابراین، همه تلاش آنان آخرت طلبی است. این آخرت طلبی در مؤمنان به‌اشکال گوناگون از جمله در جهاد و شهادت، انفاقات و احسان مالی و رفتارهای معروف و پسندیده اجتماعی و کسب فضایل و ملکات اخلاقی خودنمایی می‌کند و این‌گونه، آنان را از دنیا طلبان و آخرت‌گریزان و کافران جدا و متمایز می‌سازد.(آل عمران، آیه 152؛ اسراء، آیات 19 و 21؛ نساء، آیات 71 و 74) البته برخی از مؤمنان در مراتب پایین ممکن است گرایشی به دنیا داشته باشند که باید آن را کنار بگذارند و به تطهیر و تزکیه نفس از این نوع گرایش‌ها و تمایلات بپردازند تا بتوانند با جان و مال در راه رضایت خدا برای آخرت بکوشند و تقرب به خدا جویند.(آل عمران، آیات 149 و 152؛ توبه، آیه 38) در همین راستا برخی از مؤمنان در آغاز راه ایمان گرایش به رفاه‌طلبی دارند و برای آن تلاش می‌کنند و حتی همین امر آنان را از مشارکت در جهاد باز می‌دارد.(توبه، آیات 24 و 38)

2. آمادگی نظامی: آخرت طلبی مؤمنان موجب می‌شود تا بر اساس اهداف الهی عمل و رفتار کنند و احکام خدایی را به جا آورند و به دفاع از حق و حقیقت علیه باطل و ظلم و بی‌عدالتی برخیزند و همواره در حال آمادگی نظامی برای مبارزه با انواع ظلم باشند.(آل عمران، آیات 121 و 200؛ نساء، آیات 71 و 75 و 102؛ انفال، آیه 60)

3. اتحاد مؤمنان: ولایت الهی و ‌اشتراک در روش شریعت و اهداف دین‌، مؤمنان را در محور ولایت الهی متحد می‌کند.(مائده، آیه 56) از همین رو مؤمنان حقیقی بر اساس توحید عبادی و ربوبی در ‌اندیشه و عمل دنبال اتحاد با دیگر مؤمنان از پیروان شرایع آسمانی دیگر از جمله یهود و نصارا هستند.(آل عمران، آیه 64) مؤمنان با همدلی در صدد هستند تا به دور از تفرقه و در سایه اتحاد‌، زندگی و عمل کرده و چون بنیانی استوار چون فولاد علیه دشمنان متحد وارد جهاد شوند.(آل عمران، آیه 103؛ انفال، آیات 45 و 46 و 63؛ صف، آیه 4) همین صفت گرایش به اتحاد در مؤمنان است که آنان را از هر گونه تفرقه و درگیری باز می‌دارد و همواره دنبال حل اختلاف میان برادران ایمانی هستند.(انفال، آیات 1 و 45 و 46؛ آل عمران، آیات 102 تا 105) آنان می‌دانند که هر گونه اختلاف میان دینی به معنای از دست رفتن شوکت و گرفتاری به سستی در امور دینی و جهادی و در نهایت شکست و نابودی امت است. بنابراین از اختلاف پرهیز کرده و دنبال اتحاد هستند.(انفال، آیات 45 و 46؛ آل عمران، آیه 152)

4. احسان: از دیگر ویژگی‌ها و صفات برجسته مؤمنان احسان و نیکی مادی و عاطفی و معنوی در حق دیگران است؛ زیرا آن را مطلوب خدا بلکه عامل رشد و تزکیه خویش می‌دانند.(زمر، آیه 10؛ کهف، آیه 30؛ بقره، آیه 195؛ آل عمران، آیات 171 و 172)

5. اخبات و خشوع: مؤمنان در برابر خدا در اوج خشوع هستند که از آن به «اخبات» یاد می‌شود؛ زیرا هر چیزی غیر از خدا را در دل میرانده‌اند و تنها یاد خدا است که در دل‌های آنان موج می‌زند و به محبت اوست که فکر و عمل می‌کنند.(هود، آیه 23؛ حج، آیه 54) خشوع مؤمنان در برابر خدا تحت تاثیر ذکر الله در نماز و غیر آن و تسبیح و تهجد شبانه تحقق می‌یابد.(مؤمنون، آیات 1 و 2 و 11؛ سجده، آیات 15 و 16؛ حدید، آیه 16)

6. برادری دینی: از دیگر صفات مؤمنان نوعی علاقه و نسبت دینی است که میان آنان وجود دارد و آنان را همچون برادر به هم پیوند می‌دهد. مؤمنان یکدیگر را برادران ایمانی دانسته و بر حفظ و رعایت این برادری تاکید و اهتمام می‌ورزند.(بقره، آیات 178 و  220؛ حجرات، آیه 10)

7. اخلاص در قول و فعل: مؤمنان هر کاری را خالصانه برای خدا انجام می‌دهند و هرگز غیرخدا را در نیت و قول و فعل دخالت نمی‌دهند. پس هر کاری از نظر آنان عبادتی خالصانه است که تنها برای خدا انجام می‌شود تا این‌گونه رضایت الهی را به دست آورده و به مراتب قرب به خدا می‌رسند و در برترین درجه تقرب جای می‌گیرند.(نور، آیه 55؛ بقره، آیات 137 و 139؛ توبه، آیه 99؛ انعام، آیه 52؛ فتح، آیه 18) قنوت که عالی‌ترین حالت اخلاص است در مؤمنان در همه جا به ویژه عبادتی چون نماز در اول وقت خودش را نشان می‌دهد.(بقره،آیه 238) این‌گونه است که به دور از هر گونه عوامل از میان برنده خلوص و اخلاص چون ریا به عبادت اقدام کرده و صدقه و انفاق می‌کنند(بقره، آیات 262 تا 265) و اگر خطایی باشد با توبه خالصانه آن را اصلاح می‌کنند.(حج، آیات 77 و 78؛ تحریم، آیه 8)

8. استغاثه: مؤمنان جز به خدا برای خود پناهی نمی‌شناسند و فریادرسی نمی‌یابند. بنابراین در مشکلات و مصیبت‌ها برای رهایی از آنها دست استغاثه و فریادرسی به سوی خدا دراز می‌کنند و از او فریادرسی می‌خواهند.(انفال، آیه 9؛ نساء، آیه 75؛ انبیاء، آیات 87 و 88)

9. استمداد و یاری خواهی از خدا: مؤمنان هر چند که به اسباب، توسل می‌جویند، ولی امید آنان تنها به خدا است و از او یاری می‌جویند و پیروزی را می‌خواهند.(شعراء، آیه 247؛ بقره، آیه 214)

10. اضطراب مؤمنان: چنان‌که گفته شد، مؤمنان دارای مراتبی چند از نظر ایمانی هستند؛ از نظر قرآن، در برخی از مراتب ایمانی مؤمنان گرفتار اضطراب در هنگام سختی و بلا و جنگ و درگیری می‌شوند که خدا آنان را با امداد الهی به سکونت و آرامش می‌رساند و اضطراب آنان را بر می‌دارد.(بقره، آیه 214؛ فتح، آیات 1 و 4؛ توبه، آیه 25؛ احزاب، آیات 9 تا 19)

11. اعتدال: مؤمنان چون بر اساس حق عمل می‌کنند، اهل عدالت و اعتدال و تعادل هستند و هرگز به سوی افراط و تفریط کشیده نمی‌شوند. بنابراین همواره بر صراط مستقیم حق و عدالت خواهند بود.(ملک، آیه 22؛ ممتحنه، آیه 1) از همین رو در مصرف همه چیز از جمله مواد غذایی نیز به دور از اسراف و تبذیر رفتار می‌کنند و تعدی و تجاوز از حدود نمی‌کنند.(مائده، آیه 87)

12. عمل به تعهدات: مؤمنان به تعهدات خویش عمل کرده و اهل وفا به عهد هستند و بدان اقرار می‌کنند و حق را به حقدار می‌دهند.(بقره، آیه 282؛ نساء، آیه 135؛ مؤمنون، آیات 1 تا 8)

13. انابه: مؤمنان کسانی هستند که به سوی خدا انقطاع یافته‌اند. بنابراین، انابه آنان امری مبتنی بر همین اطمینانی است که آنان به خدا داشته و از غیر بریده‌اند.(رعد، آیات 27 و 28)

14. ایثار: مؤمنان اهل ایثار از مال و جان خویش هستند؛ چون آنان آخرت را بر دنیا ترجیح داده‌اند و آنچه برایشان ارزشی است همان آخرت است. از همین رو آنان با جان و مال خویش از پیامبر(ص) و دیگر مؤمنان دفاع می‌کنند و جان و مال را در این راه می‌بخشند.(توبه، آیات 111 و 120؛ حشر، آیات 8 و 9)

15. بغض: مؤمنان نسبت به حق محبت دارند و نسبت به باطل و کفر بغض دارند. بنابراین، با هر کسی که با ایمان‌ستیزه جویی دارد، دشمنی داشته و نسبت به او بغض و کراهت دارند.(غافر، آیه 35؛ حجرات، آیه 7؛ مائده، آیه 8) البته از نظر قرآن، مؤمنان نباید نسبت به یکدیگر بغض و کینه داشته باشند و باید از خدا بخواهند که آن را از دلهایشان بزاید.(حشر، آیه 10) باید توجه داشت که بهشت جایی برای این امور نیست؛ از همین رو، اگر کوچک‌ترین چیز در دل باشد پیش از ورود به بهشت از دلهای بهشتیان زدوده می‌شود.(اعراف، آیات 42 و 43)

16. بینش توحیدی: مؤمنان دارای بینش توحیدی هستند(انبیاء، آیات 87 و 88) و همه چیز را ملک خدا می‌دانند و بر توحید در همه مراتب باور دارند و در تفسیر و تحلیل امور بر مشیت و اراده الهی تاکید داشته و مرگ و حیات را به دست خدا می‌دانند.(آل عمران، آیه 156؛ بقره، آیه 156؛ اعراف، آیات 120 تا 126؛ طه، آیات 70 و 73) 

17. طهارت: مؤمنان اهل طهارت در همه ابعاد هستند. بنابراین در ‌اندیشه تزکیه برای طهارت نفس و وضو و غسل و تیمم برای طهارت بدن هستند. 

پس می‌توان مؤمنان را انسان‌های طاهری دانست که با اسباب طهارت مادی و معنوی تن و روان خویش را تطهیر می‌کنند.(مائده، آیه 6؛ آل عمران، آیه 164)

18.  آراستگی باطن و ظاهر: مؤمنان گرایش به آراستگی  و تزیین باطن و ظاهر با زینت‌های الهی دارند که شامل تقوا برای باطن و روان و لباس پاک و پاکیزه در ظاهر و بدن می‌شود.(اعراف، آیه 32) از نظر قرآن همان گونه که مؤمنان با طیبات و زینت‌های ظاهری‌، خود را می‌آرایند، همچنین در آراستگی نفس با زینت ایمان تلاش می‌کنند.(حجرات،آیه 7) زنان مؤمن نیز این‌گونه هستند که به آراستگی تن و روان به ویژه تن برای همسران خویش اهتمام می‌ورزند.(نور، آیه 31)

19. تسلیم: اولین گام در اسلام، تسلیم شدن در برابر خدا و احکام شریعت اسلام است. بنابراین، همه مؤمنان باید این تسلیم بودن را داشته باشند. لذا از صفات مؤمنان تسلیم شدن در برابر خدا و احکام و قوانین اوست.(احزاب، آیه 36؛ حجرات، آیه 7؛ بقره، آیه 136؛ آل عمران، آیه 84) این تسلیم در برابر اولی‌الامر که مظاهر خلافت الهی هستند، واجب است و باید در احکام حکومتی تابع اولی‌الامر و تسلیم امر آنان باشند تا تسلیم‌، معنای حقیقی بیابد.(نساء، آیات 65 و 95؛ احزاب، آیه 22)

20. تعاون در نیکی و تقوا: مؤمنان در کارهای نیک و تقوا با یکدیگر همکاری و تعاون دارند و به یاری یکدیگر بر می‌خیزند و خصوص کارهای گناه و تعدی و تجاوز، از هر گونه تعاون اجتناب می‌کنند و به خود اجازه نمی‌دهند تا به دفاع از ظالم و خائن و مانند آنها بپردازند.(مائده، آیه 2؛ انفال، آیه 72؛ تحریم، آیه 4؛ قصص، آیه 17)

21. تعلم و علم‌آموزی: مؤمنان به حکم عقلانیت فطری دنبال تعلم و آموزش می‌روند. آنان به علوم اصلی چون آیه محکمه و فریضه عادله و سنت الهی توجه و اهتمام داشته و به فراگیری معارف الهی می‌پردازند که دین و دنیای آنان را می‌سازد.(توبه، آیه 122)

22. تقرب: مؤمنان هدف‌گذاری خویش را تقرب به خدا دانسته و هر کاری را برای تقرب انجام می‌دهند؛ بنابراین از ویژگی‌های آنان تقرب‌جویی با اسباب و توسلات مناسبی است که خدا بیان کرده است و عقل فطری و نقل وحیانی آن را کشف می‌کند.(مائده، آیه 35؛ توبه،آیه 99؛ تحریم، آیه 11؛ مجادله، آیه 11)

23. تواضع: فروتنی در برابر مؤمنان و تذلل نسبت به یکدیگر در کنار عزت در برابر دشمنان از ویژگی‌های مؤمنان است.(مائده، آیه 54؛ انعام، آیه 54؛ حجر، آیه 88؛ شعراء، آیه 215)

24. استغفار و توبه: مؤمنان اهل توبه از گناه و خطا هستند و برای دفع و رفع خشم الهی و پیامدهای ناگوار هر قول و فعلی‌، و نیز برای  جلب رحمت الهی به استغفار متوسل می‌شوند.(تحریم، آیه 5؛ نور، آیات 1 و 31؛ نوح، آیات 10 تا 12)

25.  توکل: مؤمنان تنها به خدا اعتماد داشته و بر او تکیه می‌کنند و اهل توکل به او هستند و همواره توفیق در عمل و اهداف را از خدا می‌خواهند. پس اگر عزم به کاری کنند بر خدا توکل کرده و توفیق از خدا می‌خواهند.(آل عمران، آیات 171 تا 173؛ انفال، آیه 2؛ توبه، آیه 51)

26. تهجد شبانه: مؤمنان در روز دنبال فضل الهی هستند و در شب دنبال قرب الهی می‌روند تا در زمره صالحان درآیند و به مقام محمود برسند که همگی آن را می‌ستایند و آن را امری عظیم و بزرگ می‌شمارند.(آل‌عمران، آیات 113 و 114؛ مزمل، آیه 20؛ سجده، آیات 15 و 16)

27.  ولایتمداری: مؤمنان، ولایتمدار و ولایت محور هستند. البته این ولایت تنها برای خدا و مظاهرکامل آن یعنی معصومان است و درباره دیگران خواه ولایت والدین یا ولایت شوهر و مانند آنها بر اساس معیارهای الهی، ولایت آنان را می‌پذیرند و در غیر آن نمی‌پذیرند. به هر حال، پذیرش ولایت خدا و رسول‌الله(ص) و اولی‌الامر(ع) از مهم‌ترین ویژگی‌ها و صفات مؤمنان است.(نور، آیه 51؛ نساء، آیه 59)

28. خوف و طمع: مؤمنان اهل خوف و طمع یا همان خوف و رجا هستند. این خوف، برخاسته از علم و دانش است و از همین رو، خشیت نیز نامیده می‌شود. 

البته در مراتب پایین ایمانی، خوف از علمیت کمتر برخوردار است و هر چه ایمان تقویت شود، علمیت او بیشتر می‌شود و خشیت نیز افزایش می‌یابد.(بقره، آیات 152 و 153؛ مائده، آیه 94؛ احزاب، آیات 10 و 11)

29. دعا و تضرع: از نظر قرآن، مؤمنان اهل دعا و تضرع هستند و با دعا حتی مقدرات مکتوب در ام‌الکتاب را به فضل الهی در قالب محو و اثبات تبدیل می‌کنند. دعا کارکردهای بسیاری برای مؤمنان دارد که دفع بلایا و رفع آنها و نیز جلب رحمت و فضل الهی از جمله آنها است.

(بقره، آیات 249 و 250 و 285 و 286؛ مائده، آیه 83؛ رعد، آیه 39؛ فرقان، آیه 77) مؤمنان در قالب دعا از خدا خواهان رشد و کمال خویش(کهف، آیات 10 و 13)، نجات از دوزخ(آل عمران، آیه 16)، مغفرت(همان)، تکفیر سیئات و زشتی‌ها (آل عمران، آیات 193 و 194)، رهایی از کینه (حشر،آیه 10)، جلب رحمت(مؤمنون، آیه 109)، رهایی از غم و حزن(انبیاء، آیات 87 و 88) رهایی از خوف و دستیابی به امید(سجده، آیات 15 و 16) و مانند آنها می‌شوند و خدا نیز دعای مؤمنان مضطر و مخلص را به سرعت اجابت می‌کند و دستگیر آنان می‌شود.

30. ذکر: از صفات مؤمنان آن است که دائم‌الذکر بوده و همواره یاد خدا دلهای آنان را آباد کرده و به مقام اطمینان و آرامش می‌رساند. آنان ذکر بسیار دارند و هرگز از یاد خدا غافل نمی‌شوند؛ زیرا غفلت از یاد خدا موجب حضور شیطان و تصرفات او می‌شود که حزن و ‌اندوه و مانند آنها را موجب می‌شود. هر چه ایمان شخص قوی‌تر و شدیدتر باشد، ذکر او با کیفیت و کمیت بیشتری خواهد بود.(انفال، آیات 2 و 45؛ احزاب، آیات 21 و 41؛ جمعه، آیه 10؛ رعد، آیه 28؛ احزاب، آیات 41 و 42)

31. رکوع و سجود: مؤمنان اهل رکوع و سجود هستند که بیانگر اوج تواضع و خضوع و خشوع آنان در برابر خدا و نمایش اوج بندگی و نیایش به پیشگاه الهی است.(توبه، آیات 111 و 112؛ فتح، آیه 29؛ حج، آیه 77)

32. نیک‌گویی: مؤمنان نیک‌گفتار و نیک‌کردار و نیک‌پندار هستند. بنابراین در ‌اندیشه آنان جز توحید و حق و مصادیق آن نمی‌گنجد و در عمل جز به نیکی نمی‌روند و در سخن و گفتار جز به نیکی نمی‌گویند. از این رو گفتار آنان علمی و شیوا و شیرین و بلیغ و فصیح و سدید است و نرم سخن می‌گویند و از درشتی در صوت و تندی و خشونت در کلام اجتناب می‌کنند. این صفات در مؤمنان برجسته است و به سادگی قابل شناسایی نیست؛ زیرا شناسه آنان همین چیزها است.(نساء، آیه 9؛ احزاب، آیه 70؛ حجرات، آیه 2؛ ص، آیات 2 و 3)

33. سرور و شادمانی باطنی: مؤمنان از هر گونه خوف و حزن در امان هستند؛ زیرا نسبت به آینده خوفی ندارند و خدا را در معیت دارند و نسبت به گذشته ‌اندوه و تاسف نمی‌خورند؛ زیرا خدا را حاکم حکیم بر مشیت خود می‌دانند. آنان همواره مسرور و شادمان هستند.(روم، آیه 15؛ آل عمران، آیات 169 و 171؛ توبه، آیه 111؛ حدید، آیات 22 و 23؛ توبه، آیه 124)

34. اطاعت از خدا و معصومان: از دیگر صفات الهی مؤمنان، اطاعت و تبعیت از خدا و رسول‌الله(ص) و مؤمنانی است که سیره آنان همان سیره رسول‌الله(ص) در تمام ابعاد است.(نساء، آیه 115) از این آیه و آیات دیگر از جمله آیه 59 سوره نساء و 33 سوره احزاب و 105 سوره توبه و مانند آنها دانسته می‌شود که سیره مؤمنانی که همان سیره پیامبر(ص) است حجت بر دیگران است. شکی نیست که این سیره همان سیره معصومان(ع) است؛ زیرا آنان در تمامیت ایمان هستند.

35. استرجاع: شعار مؤمنان در هر مصیبت بزرگ و کوچک از مرگ و گرسنگی و تشنگی و فقدان امنیت و مانند آنها استرجاع است؛ زیرا آنان می‌دانند که ملک آن خدایی هستند که مالک ملک و ملکوت انسان است و هر چه می‌کند بر اساس مشیت حکیمانه و عالمانه و غنای حمیدانه اوست که می‌خواهد این‌گونه خیری به بنده برساند و کمالاتی را برایش رقم زند یا تمامیت کمالی را برایش ایجاد کند. استرجاع یعنی «انا لله و انا الیه راجعون» گفتن و بر این اصل ایمان داشتن.(بقره، آیات 153 تا 156)

36. شکر: از صفات و ویژگی‌های مؤمنان شکرگزاری است که نسبت به نعمت‌ها بروز می‌دهند.(بقره، آیه 158؛ مائده، آیات 6 و 89؛ آل عمران، آیه 123؛ انفال، آیه 26)

در آموزه‌های قرآن، صفات دیگری برای مؤمنان بیان شده که شامل: اجرای حدود الهی(نور، آیه 2)، التزام به حدود الهی(انعام، آیه 118)، امر به معروف و نهی از منکر(آل عمران، آیات 110 و 114؛ توبه، آیات 111 و 112)، بصیرت و بینش(هود، آیات 23 و 24؛ رعد، آیه 16)، پرداخت خمس و زکات(انفال، آیه 21؛ مائده، آیه 55)، تبعیت از حق(محمد، آیه 3)، تقوای الهی(مائده، آیات 57 و 112)، حسن خلق(قصص، آیات 52 تا 55)، شرح صدر(انعام، آیه 125؛ زمر، آیه 22)، عفت(مؤمنون، آیات 1 و 5؛ نور، آیات 30 و 31)، عفو و گذشت(شوری، آیات 36 و 37)، یقین(نمل، آیات 2 و 3؛ حجرات، آیه 15) و مانند آنها می‌شود.