آمیختگی اخلاق و سياست در ‌‌اندیشه امام علی(ع)

در میان آثار به جای مانده از آن حضرت‌، مهم‌ترین سندی كه می‏‌تواند مورد استناد بحث ما باشد‌، نامه‏ای است كه امام به سردار رشید و فداكارش «مالك ‌اشتر نخعی» نوشت كه در واقع می‏‌توان از آن به عنوان منشور اخلاقی حاكمان سیاسی یاد كرد. برای مستند‌سازی نوشتار به فرازهایی از آن نامه ‌اشاره خواهد شد.

***

 گزینش سیاسی یا استخدام سیاسی از مهم‌ترین مباحث جامعه‏‌شناسی سیاسی در هر نظام سیاسی است كه براساس الگوهای خاصی این كاركرد را عملی می‏‌كنند. فرضا در برخی موارد به دست آوردن و احراز مناصب سیاسی از طریق فتح و غلبه و به عبارت دیگر از طریق زور صورت می‌گیرد و در برخی نظام‌‏ها مناصب براساس وراثت تقسیم می‏‌شود. 

گاه این انتخاب بر مبنای رابطه‏‌ها و زد و بندهایی صورت می‌گیرد كه خارج از رویّه طبیعی می‌‏باشد. اما در‌اندیشه امام‌علی‌(ع) گزینش سیاسی براساس آموزه‏‌های دینی و فضائل اخلاقی و شخصیتی صورت می‏‌گیرد. 

آن حضرت به هنگام تعیین سفراء و نمایندگان خویش و اعزام آنها به ممالك اسلامی به فضائل اخلاقی و ویژگی‏‌های شخصیتی افراد توجه ویژه داشت و میزان اختیارات آنها را با توجه به همان خصائص معین می‏‌كرد؛ برای نمونه دامنه اختیاراتی را كه حضرت به «مالك‌اشتر» داد به مراتب بیشتر از اختیاراتی بود كه به «اشعث بن قیس» سپرد كه این‏گونه روش‌‏های متفاوت را بایستی در شخصیت یاران آن حضرت تفحص كرد نه در روش حكومتی اسلام.(1) 

مثلاً آن همه اختیاراتی را كه امام علی‌(ع) به مالك‌اشتر تفویض کرد، نشانه آن است كه ایشان صد درصد به مالك اطمینان داشته و لزومی برای كنترل رفتار و كردار مالك نمی‏دید. برخلاف یاران دیگر كه چون از ویژگی‏‌های كمتری برخوردار بودند‌، در نتیجه اختیارات كمتری نیز داشتند و در مقابل، كنترل بیشتری بر اعمال و رفتارشان اعمال می‌‏شد.

 از جمله مؤلفه‏‌هایی كه بیان‌كننده پیوند اخلاق و سیاست در‌اندیشه امام علی‌(ع) است توصیه‌‏های آن حضرت به مسئولان سیاسی نسبت به رعایت تقوای سیاسی در عرصه زندگی فردی و اجتماعی است. حضرت امیر‌(ع) در نهج‏‌البلاغه به این مطلب اذعان دارد كه زمامدار و حاكم باید اخلاق سیاسی را در حوزه مأموریت خود مراعات کند. از جمله شاخص‏‌های عمده در اخلاق سیاسی‌، رعایت تقوای سیاسی است. بر این اساس اولین سفارش امام به مالك‌اشتر رعایت تقوا است: «امره بتقوی الله‏‌، و ایثار طاعته‌، و اتباع ما امر به فی كتابه: من فرائضه و سننه‌، التی لا یسعد احدٌ الاّ باتباعها و لا یشقی الاّ مع جحودها و اضاعتها»؛ او را به پرهیزکاری و ترس از خدا و برگزیدن فرمان او و پیروی از آنچه در كتاب خود به آن امر فرموده از واجبات و مستحبات امر می‌کند كه كسی نیكبخت نمی‏شود مگر به پیروی از آنها و بدبخت نمی‏‌گردد جز به زیر بار نرفتن و تباه ساختن آنها.(2)

 از جمله معیارهای اخلاقی‏ كه در فرآیند تصمیم‏گیری در عرصه سیاست باید مدّنظر داشت‌، رعایت انصاف و عدالت و مبارزه با ظلم و ستم در جامعه است. امام علی‌(ع) در فرازی از نامه خود به مالك اشتر چنین می‏‌فرماید:«انصف الله‏ و انصف الناس من نفسك و من خاصه اهلك و من لك فیه هوی من رعیتك فانّك الاّ تفعل تظلم»؛ با خدا به انصاف رفتار كن‌، و از جانب خود و خویشان نزدیك و هر رعیتی كه دوستش می‏داری درباره مردم انصاف را از دست مده‌، كه اگر نكنی ستمکار باشی.(3)

 در این فراز از نامه امام به سه واژه مهم‌ اشاره شده كه هم در حوزه اخلاق قرار دارند و هم در عرصه سیاست متجلّی است. به عبارت دیگر واژه‏‌هایی سیاسی- اخلاقی هستند كه ذهن فلاسفه سیاسی را از آغاز به خود مشغول کرده است.

رعایت انصاف به عنوان یك مقوله اخلاقی باید هم نسبت به خداوند متعال و هم نسبت به خلق‌‏الله‏ در جامعه اعمال شود. مراد از انصاف با خدا این است كه از اوامر و نواهی او اطاعت كند‌، به علاوه از نعمت‏هایی كه به انسان ارزانی داشته‌، قدردانی کند. در واقع مراعات انصاف با خدا در این است كه شكر نعمت‌‏های الهی را كه همانا اجرای دستورات و مقررات خداوند است‌، به‏‌جا آورد.(4)

 اما انصاف با مردم بدین معنا است كه حق هر كس همان‏گونه كه هست ادا شود و حقوق هر شخصی به طور كامل و به گونه‌‏ای مساوی رعایت گردد. بنابراین رعایت انصاف كه نتیجه آن عدالت در جامعه است می‌‏تواند موجب سعادت و ایجاد فضیلت در درون یك جامعه شود؛ به طوری كه در آن از هرگونه بی‏‌عدالتی و ظلم و ستم عاری شود كه این نشانگر این است كه عمل به اصول اخلاقی موجب خوشبختی یك جامعه می‌‏شود.

 از دیدگاه امام علی(ع) اخلاق بر حوزه سیاست و قدرت حاكمیت دارد و عاملی برای مهار و كنترل قدرت است. امام یكی از عوامل سقوط و اضمحلال دولت‏ها را خدشه‏دار شدن اصول و سجایای اخلاقی می‏داند: «ولا تندمنّ علی عفوٍ‌، و لا تبجحنّ بعقوبهٍ و لا تسرعنّ الی بادرهٍ وجدت منها مندوحهً...»؛ هرگز از بخشش و گذشت، پشیمان و به كیفر شاد مباش و به خشمی كه می‌‏توانی مرتكب نشوی شتاب منما. مگو كه من امر می‏كنم پس باید فرمان مرا بپذیرند که این روش سبب فساد و خرابی دل و ضعف و سستی دین و تغییر و زوال نعمت‏‌ها می‌شود و هرگاه سلطنت و حكومت برایت عظمت و بزرگی یا كبر و خودپسندی پدید آورد به بزرگی و پادشاهی خدا كه فوق تو است و به توانایی او نسبت به خود‌، به آنچه از جانب خویش برآن توانا نیستی بنگر كه این نگریستن كبر و سركشی تو را فرومی‌‏نشاند و سرفرازی تو را بازمی‏‌دارد..(5) امام علی‌(ع) برای علاج روحیه اعتلاءطلبی و تفوق و قدرت‏‌طلبی كه اغلب دامن‌گیر ارباب قدرت است بهترین عامل را برای مهار چنین روحیه‏ای‌، در وهله اول توجه و عمیق شدن به عظمت و قدرت لایزال خداوند می‌‏داند. در مرتبه بعد مهم‌ترین عامل برای مهار قدرت‌، عمل به سجایای اخلاقی و دارا بودن آنها می‏‌باشد تا انسان در هنگام تصمیم‌‏گیری نهایت دقت را به عمل آورد. 

امام علی‌(ع) در جای دیگر نیز توصیه‌‏های اخلاقی‏ راجع به حاكمیت اخلاق در دولت مطرح می‏کند و نحوه برخورد مسئولان سیاسی با مردم را بیان می‏نماید: «و ایاك و المنّ علی رعیتك باحسانك او التزّید فیما كان من فعلك او ان تعدهم فتتبع موعدك بخلفك فانّ المنّ یبطل الاحسان و التزیّد یذهب بنور الحقّ والخلف یوجب المقت عندالله‏ و النّاس»؛ از منت نهادن بر رعیت به جهت احسانی كه کرده‌‏ای و یا بیش از حد جلوه دادن آنچه كرده‏‌ای بپرهیز و نیز از وعده‌‏ای كه خلف می‏‌كنی احتراز كن؛ چه اینکه منت نهادن‌، احسان را بی‏ارزش می‏‌كند و زیاده‌‏نگری، روشنایی حق را می‏برد و خلف وعده موجب خشم خدا و مردم می‏‌شود. (6)

 در این فراز توصیه می‏‌كند كه دولتمردان باید از منت نهادن بر مردم كه مورد نهی خداوند و دلیل انحطاط اخلاقی و موجب تحقیر مردم و بی‏ارزش كردن كارها است بپرهیزند و از زیاده‏نمایی در سیاست اجتناب کنند. یعنی اموری كه انجام شده را بیش از آنچه هست‌، نباید جلوه داد كه این نوعی سفسطه و ریاكاری و خلافگویی است و بدبینی مردم را به همراه خواهد داشت و نیز از وعده‏هایی كه نمی‏توانند به آنها جامه عمل بپوشانند‌، اجتناب کنند زیرا نه تنها موجب خشم خداوند خواهد بود بلكه خشم و غضب ملت را هم برمی‏‌انگیزد و این خود بزرگ‌ترین ضربه را بر پیكر دولت و كشور خواهد زد.

 در دیدگاه امام علی‌(ع)رعایت اصول اخلاقی صرفا مربوط به حوزه سیاست داخلی نیست بلكه در سیاست خارجی و روابط با سایر ملل نیز باید اخلاقی برخورد کرد. برای نمونه مكرّر صحبت از وفای به عهد و پیمان و پرهیز از پیمان‏شكنی و خدعه و نیرنگ و اجتناب از دروغ و فریبکاری به میان می‏آورد. 

به كارگیری چنین رذایل اخلاقی در روابط خارجی از منظر امام علی‌(ع) مطرود و مذموم شمرده شده است. می‏توان گفت رقبای سیاسی امام در همان زمان كه به دروغ خودشان را رقیب قلمداد می‏كردند‌، با استفاده از همین شیوه‏های غیراخلاقی به قدرت و حكومت رسیدند(7) ولی حضرت در مقابل آنها چنین نكرد. 

امام حتی در مقابل دشمنان و در برخورد با آنها نیز توصیه می‏كند كه اخلاق را مراعات کنند. برای نمونه می‏فرماید: «اذا قدرت علی عدوك فاجعل العفو عنه شكرا للقدره علیه..»؛ هنگامی كه بر دشمنت پیروز شدی عفو را شكرانه این پیروزی قرار ده.(8) 

بنابراین امام‌علی‌(ع)در مراعات خصال اخلاقی تفاوتی بین سیاست داخلی و خارجی قائل نیست بلكه بر این باور است كه همان‏گونه كه رعایت اخلاق در تصمیم‏گیری‏های داخلی ضروری است‌، در روابط خارجی نیز باید اخلاق‌، مبنای روابط باشد.

 با تفحص و تأمل در فرازهای بلند نهج‏البلاغه كه در واقع تجلّی رفتار و منش سیاسی امام‌علی‌(ع) است به این نتیجه می‌رسیم كه حضرت در دوران حكومت خویش دو پدیده اخلاق و سیاست را به گونه‏ای تفكیك‏ناپذیر در هم‏آمیخت. از منظر او كسب قدرت در جامعه یك هدف نیست تا اینكه از هر وسیله‏ای در راه رسیدن به آن استفاده شود. در رفتار سیاسی امام هدف، وسیله را توجیه نمی‏كند‌، بلكه در راه نائل شدن به اهداف باید به اصول اخلاقی تمسك جست و اسلام خواهان اخلاقی شدن سیاست است.(9) برای منقح شدن بحث به برخی جلوه‏ها از سیاست اخلاقی امام علی‌(ع) در دوران حكومتش ‌اشاره می‏‌كنیم:

 از جمله اصول اخلاق سیاسی امام علی‌(ع) تعهد به عملی كردن شعارهایش بود. امام در اولین جمعه حكومت خویش هنگامی كه مردم برای بیعت با ایشان مراجعه می‏كردند‌، سخنانی بیان كرد كه در حقیقت خط و مشی و استراتژی سیاسی حضرت را تا پایان حكومت مشخص می‏كند. در آنجا آمده است: «ذمّتی بما اقول رهینةٌ و انا به زعیمٌ»؛ ذمّه من در گرو سخنانی است كه می‏گویم و تمام آنها را ضمانت می‏كنم(10) در حقیقت این ویژگی است كه سیمای علی‌(ع) را در میان سایر بازیگران عرصه سیاست ممتاز می‏‌كند.

رفتار سیاسی امام علی‌(ع) نشان‌دهنده این نكته است كه هر تصمیم و هر سخنی را كه در حوزه سیاست اعلام می‏كرد به آن سخت باور و اعتقاد داشت و به طور كلی تمام گفتارهایش ریشه در باورهای وی داشت. 

این یكی از مصادیق اخلاق سیاسی در زندگی سیاسی آن حضرت است. در همان فراز پیشین آمده است: «و انا به زعیم» یعنی به آنچه می‏گویم باور دارم. لذا می‏توان چنین استفاده كرد كه یكی از اصول اخلاقی در سیاست این است كه سخنان مسئولین سیاسی باید ریشه در باورهای آنها داشته باشد. به این معنا كه خود آنها در وهله اول باید به آنچه می‏گویند باور داشته باشند.

 امام علی‌(ع) همواره با چهره‏ای باز و خندان با مردم رو‌به‌رو می‏شد و از هر گونه تندی و خشونت با مردم تحت فرمانروایی خویش پرهیز می‏ کرد. ایشان همین شیوه را در نامه‏ای خطاب به «عبدالله بن عباس» هنگامی كه وی را به فرمانروایی بصره منصوب کرد توصیه می‏كند. 

در آنجا چنین آمده است: «سع الناس بوجهك و مجلسك و حكمك‌، ایاك و الغضب فانّه طیرهٌ من الشیطان»؛ با چهره‏ای باز در مجلس خود با مردم رو‌به‌رو شو و با حكم و قضاوت (عادلانه) آنها را بنگر و از خشم و غضب سخت دوری كن كه انگیزه‏ای است از شیطان. (11) 

بنابراین گشاده‏رویی و پرهیز از خشونت‌، یكی از سجایای اخلاق سیاسی در رفتار و منش سیاسی امام علی‌(ع) بوده و به كارگزاران خود نیز سفارش‏های زیادی در این‏باره می‏كند كه در این نوشتار مجال بیشتر برای تفصیل آن نیست.

______________________

1. محمد‌، فاضل لنكرانی‌، «آیین كشورداری از دیدگاه امام علی(ع)»‌، تهران‌، نشر دفتر نشر فرهنگ اسلامی‌، 1370‌، ص60.

2. نهج‏البلاغه‌، ترجمه و شرح فیض‌الاسلام‌، ص991.

3. همان، ص993.

4. محمد فاضل لنكرانی‌، پیشین‌، ص100.

5. نهج‏البلاغه‌، همان‌، ص993.

6. همان، ص131.

7.سید علی‌اصغر كاظمی‌، «اخلاق و سیاست در ‌اندیشه سیاسی در عرصه عمل»‌، تهران‌، نشر قومس‌، 1376‌، ص171. 

8. سید كاظم محمدی و محمد دشتی‌، «المعجم المفهرس لالفاظ نهج‏البلاغه»‌، قم‌، نشر امام علی‌، 1369‌، ص190.

9. عبدالمجید معادیخواه‌، «اخلاق سیاسی»‌، روزنامه حیات نو‌، پنج شنبه 16/4/79‌، ص7.

10. نهج‏البلاغه‌، خطبه 16‌، ص66.

11. سید كاظم محمدی و محمد دشتی‌، همان‌، ص189.