چه کسانی امام حسین(ع) را به کوفه دعوت کردند؟

به گزارش بلاغ؛  یکی از مباحث مهمی که باید همواره در بررسی تاریخ عاشورا مد نظر قرار گیرد، نامه‌نگاری کوفیان به امام‌حسین(ع) و دعوت از آن حضرت برای هجرت به کوفه و آغاز قیام علیه حکومت فاسد اموی، از این شهر است. در این میان، تعداد معدودی از دعوت‌کنندگان، به امام(ع) پیوستند و در کربلا به شهادت رسیدند؛ افرادی مانند حبیب بن مظاهر، مسلم بن عوسجه، ابوثمامه صائدی و ...   با این حال، پرسش‌های فراوانی درباره نامه‌نگاران کوفی وجود دارد که نیازمند پاسخ مناسب است؛ پرسش‌هایی مانند این‌که آیا تمام جمعیت کوفه در دعوت سیدالشهدا(ع) مشارکت داشتند؟ دعوت‌کنندگان از چه طبقات و قبایلی بودند؟ علل دعوت و نامه‌نگاری این افراد به امام(ع) چه بود و پرسش‌هایی از این قبیل. آن چه در پی می‌آید، گزیده ای از کتاب ارزشمند «تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهدا(ع)» است که به طور خلاصه، به برخی پرسش‌های مهم در زمینه چرایی و چگونگی نامه‌نگاری کوفیان با امام حسین(ع) می‌پردازد. 

علل نامه‌نگاری و دعوت کوفیان

در این‌جا برای وضوح بیشتر، علل نامه‌نگاری کوفیان را با توجه به دسته‌بندی‌های گروه‌ها و قبایل حاضر در کوفه، شرح می‌دهیم:

الف – گروهی از نامه‌نگاران، افرادی مانند حبیب بن مظاهر و مسلم بن عوسجه از شیعیان خاص حضرت علی(ع) بودند که حکومت را حق اهل‌بیت(ع) می‌دانستند و در پی کوچک‌ترین فرصت برای بازپس‌گیری حکومت از خاندان اموی و بازگرداندن آن به محل شایسته خود بودند. آنان شخصیت امام حسین(ع) و استنکاف آن حضرت از بیعت با یزید را، بهترین فرصت برای انجام این خواسته می‌دانستند.

ب – تعداد بسیاری از مردم کوفه، هنوز دوران حکومت عدل حضرت علی(ع) در این شهر را به خاطر داشتند و در مقایسه آن با حکومت ظلم، جور، فشار و اختناق 20 ساله امویان، به خوبی جایگاه والای آن حکومت را درک می‌کردند و از این رو، درصدد پیدا کردن کوچک‌ترین فرصت برای اعاده آن حکومت بودند که مظهر آن را در رهبری امام حسین(ع) جست‌وجو می‌کردند.

ج – کوفه در زمان حکومت حضرت علی(ع)، مرکز حکومت اسلامی بود و مردم عراق در رقابتی دیرینه با شامیان، درصدد اعاده مرکزیت دنیای اسلام به سوی خود بودند. واضح است که مرکزیت این شهر، علاوه بر اهمیت سیاسی، فواید اجتماعی و اقتصادی فراوانی نیز برای اهالی آن در بر داشت؛ اما پس از تسلط معاویه بر مقدرات مملکت اسلامی و در پی سیاست کاستن از اهمیت کوفه، این شهر به شهری عادی تبدیل شده بود.

د – با شروع نامه‌نگاری، شور و هیجان بی‌اندازه‌ای در کوفه ایجاد شد و عده زیادی از نان به نرخ روزخوران نیز، تحت تأثیر این حالت، به نهضت پیوستند.

هـ - عده‌ای از سران و متنفذان قبایل، مانند شبث بن ربعی و حجّار بن اَبجَر که میانه خوبی با اهل‌بیت(ع) نداشتند و حتی از گروه مخالفان ایشان به شمار می‌آمدند، برای آن‌که از قافله عقب نمانند و در حکومتی که امام‌حسین(ع) تشکیل می‌دهد، نفوذ و ریاست خود را حفظ کنند، در نهضت نامه‌نگاری شرکت کردند.

نامه‌نگاران چه میزان از جامعه کوفه را تشکیل می‌دادند؟

این پرسش به این دلیل اهمیت دارد که غالباً تصور می‌شود که اکثریت قریب به اتفاق جامعه کوفه آن روز، به امام حسین(ع) نامه نوشتند؛ بنابراین رویگردانی آن ها از نهضت، مانند یک معضل تاریخی مطرح می‌شود. برای پاسخ به این پرسش، لازم است نخست برآوردی هرچند اجمالی از جمعیت کوفه آن روز داشته باشیم. کوفه در سال 17 هجری قمری به دستور خلیفه دوم و به دست سعد بن ابی‌وقاص، به منظور برپایی یک پادگان نظامی برای پیگیری هرچه بیشتر فتوحات مسلمانان در جبهه شرقی(ایران)، بنیان نهاده شد.
عُمر دستور داده‌بود مسجد این شهر دارای چنان مساحتی باشد که تمام جمعیت جنگجو و مجاهد را در خود جا  دهد و مسجدی که طبق این دستور پی‌ریزی شد، گنجایش 40 هزار نفر را داشت ... کوفه پس از تأسیس، به علت آب و هوای خوش و نزدیکی به ایران و وضعیت اقتصادی مناسبی که از راه غنایم و خراج سرزمین‌های فتح شده به دست آورده بود، پذیرای سیل مهاجرت اقوام و گروه‌های مختلف از سراسر مملکت وسیع اسلامی آن روز شد؛ به گونه‌ای که پس از مدت کوتاهی، شهرهای بزرگ اطراف خود، مانند حیره، انبار و مدائن را تحت‌الشعاع قرار داد. این مهاجرت‌ها، به ویژه در سال 36 هـ.ق که حضرت علی(ع) این شهر را مرکز حکومت خود قرار داد، شدت بیشتری یافت، طوری که تعداد سپاهیان آن حضرت در جنگ صفین را که در سال 37 هـ.ق روی داد، حدود 90 هزار نفر ذکر کرده‌اند. گرچه تعدادی از سپاهیان، از قبایل اطراف کوفه بوده‌اند، اما می‌توان حدس زد که حدود 70 هزار نفر آنان، از خود کوفه بودند.
بر این اساس، می‌توان جمعیت کوفه را حدود 200 هزار نفر تخمین زد [البته این جمعیت در دوره‌های بعدی، افزایش چشمگیری یافت] ... در سال 60 و در پی مرگ معاویه، برخی کوفیان با نوشتن نامه به امام حسین(ع)، از 100 هزار نیروی آماده به خدمت سخن گفتند که گویا مراد آن ها، کل نیروی مجاهد حاضر در کوفه بوده ‌است و این نشانگر رشد جمعیت کوفه از زمان زیاد بن ابیه تا این زمان، به رغم فشارها و اختناق امویان است. اگرچه تعداد جمعیت بیعت کنندگان با مسلم را بین 12 تا 40 هزار نوشته‌اند، ولی در حدیثی از امام باقر(ع)، این تعداد 20 هزار نفر ذکر شده است. بنابراین، درصد طرفداران مسلم، نسبت به کل جمعیت مجاهد، یک پنجم بوده‌است. از این‌جا روشن می‌شود که رقم سی هزار نفری لشکر عمر بن سعد که در دو روایت از امام سجاد(ع) و امام صادق(ع) به آن اشاره شده است، با توجه به بسیج عام ابن زیاد، رقم معقولی به نظر می‌رسد که باز هم تعداد آن، به نصف جمعیت مجاهد کوفه نمی‌رسد. در این‌جا می‌توان این احتمال را تقویت کرد که تعداد بسیاری از این سپاهیان، از نامه‌نگاران و هواداران مسلم نبوده‌اند؛ زیرا بعدها، همین کوفیان در سال 66 هـ.ق، سپاه 60 هزار نفری مختار را تشکیل دادند.