جلال‌آل‌احمد نویسنده‌ای مردمی با سبکی ویژه بود

به گزارش بلاغ؛ سید جلال‌الدین سادات آل‌احمد (۱۱ آذر ۱۳۰۲ – ۱۸ شهریور ۱۳۴۸) مشهور به جلال آل‌احمد، نویسنده، منتقد ادبی و مترجم شناخته‌شده ایرانی است. او در دهه ۱۳۴۰ به شهرت رسید و در جنبش روشنفکری و نویسندگی ایران، تأثیر بسزایی گذاشت. آل‌احمد، علاوه بر تألیف داستان و سفرنامه با مجلات مختلف نیز همکاری داشت. از ویژگی‌های خاص نثر او می‌توان به‌سادگی، عامه‌نویسی، موجزنویسی و... اشاره کرد.
برخی از پژوهشگران در تمجید موجزنویسی جلال، عبارت «نثر تلگرافی» را برای نوشته‌های او به کار می‌برند. این نویسنده صاحب‌سبک، در تمام نوشته‌هایش، سخن خود را بی‌پیرایه و با کوتاه‌ترین عبارت‌ها به مخاطبش عرضه می‌کرد. سبک ادبی و دیدگاه‌های جلال، موافقان و منتقدان بسیاری داشت. او برای دست‌یابی به شیوه‌ای منحصربه‌فرد در نویسندگی، سنت‌ها و قواعد دستور زبان فارسی را با شجاعتی کم‌نظیر درهم شکست و نثری نوپدید آورد؛ نثری که امروز از آن به‌عنوان سبک نویسندگی جلال آل‌احمد یاد می‌کنند. «غرب‌زدگی»، «مدیر مدرسه» و «خسی در میقات» از شناخته شده ‌ترین آثار او به شمار می‌آید.
کامران پارسی‌نژاد که خود از نویسندگان سرشناس به شمار می‌آید، چند سال پیش، کتابی با نام «جلال آل‌احمد» را منتشر کرد. کتابی که به‌صورت دقیق به پژوهش‌های گسترده‌ای درباره این شخصیت برجسته ادبی و آثار او می‌پردازد. به مناسبت سالگرد درگذشت آل‌احمد با کامران پارسی‌نژاد گفت‌وگو کرده‌ایم.

از نظر شما مهم‌ترین ویژگی داستان‌های جلال چیست؟

به نظر بنده مهم‌ترین ویژگی داستان‌های جلال، شجاعت و جسارت در بیان حقایق جامعه آن زمان است. او در زمان حیات خود در آثارش به حقایقی می‌پرداخت که کمتر نویسنده‌ای جرئت بیانش را داشت. همین ویژگی بزرگ، باعث می‌شد مخاطبان زیادی را به سمت داستان‌هایش جذب کند. در آن زمانه مه‌آلود که همه‌چیز در پرده ابهام بود، شرایط بیمارگونه اجتماع، حضور پررنگ بیگانگان و ستم به مردم جامعه، دستمایه داستان‌های جلال قرار گرفت. نویسنده در این داستان‌ها نگاهی تحلیلی و انتقادی به شرایط حاکم داشت. در داستان‌های جلال، شاهد تحول در بن‌مایه‌های مختلف هستیم. ویژگی‌هایی که باگذشت زمان، شکل، شمایل، محتوا و مضامینش دگرگون و به‌نوعی در ذهن مخاطب به‌روزرسانی می‌شود. تاریخ‌مصرف‌دار نبودن داستان‌ها ازجمله دیگر ویژگی‌های آثار اوست.

لطفاً درباره تأثیر ادبیات داستانی جهان بر آثار آل‌احمد توضیح دهید؛ رد پای کدام‌یک از آثار غیرفارسی در نوشته‌های این نویسنده پررنگ‌تر است؟

جلال آل‌احمد، همزمان با هنر داستان‌نویسی به ترجمه آثار برتر جهان نیز روی آورد. این موضوع در روند خلق داستان‌های او تاثیر زیادی داشت. این نویسنده سرشناس با تیزهوشی منحصربه‌فردش توانست برخی از دغدغه های اجتماعی را به جامعه ما منتقل کند به‌عنوان‌مثال، نمایشنامه «کرگدن» نوشته اوژن یونسکو که ازجمله برجسته‌ترین ترجمه‌های او به شمار می‌آید. این نمایشنامه علاوه بر تأثیر بر تفکر مردم آن زمان‌ بر مسیر داستان‌های جلال، اثرگذار بود. ما رد پای این اثر را می‌توانیم در تعدادی از داستان‌های او مشاهده کنیم.

چرا جلال در آثارش سعی کرد از سبک رمانتیسم فاصله بگیرد؟

او بیشتر طرفدار اصالت محتوا در مقابل ساختار بود. سعی می‌کرد عنصر محتوا و مضمون را در آثارش درشت‌نمایی کند و همین دریافت‌های فکری باعث شد پیرو مکتب رئالیسم باشد. او ضمن خلق ادبیات روایی، سعی کرد از ادبیات رمانتیسم و ناتورالیسم فاصله بگیرد. داستان‌های کوتاه کتاب «دیدوبازدید» و داستان بلند «مدیر مدرسه» از این جمله است. در این داستان‌ها او سبک نویسندگی خودش را به رخ کشیده و از شگردهای نامتعارف، مثل تک‌گویی‌های درونی و حضور در لامکان و لازمان اجتناب کرده است. جلال، حتی حاضر نشد به عنصر «شی‌وارگی» بپردازد. او در کمال موجزنویسی از بستر داستان‌هایش برای طرح دغدغه‌های خود و جامعه بهره برده است.

برخی منتقدان ادعا می‌کنند جلال، آن‌چنان در شخصیت‌پردازی ناموفق بوده که برخی آثار او در حد گزارش‌نویسی روزنامه است؛ نظر شما دراین‌باره چیست؟

من با این دیدگاه مخالفم، زیرا با بررسی برخی داستان‌ها مانند «زن زیادی»، «مدیر مدرسه» و «بچه مردم» اتفاقاً با شخصیت‌پردازی‌های مثال‌زدنی او روبه‌رو هستیم. جلال با همین چند اثر که مثال زدم، قدرت خود را در شخصیت‌پردازی نشان داده است. او، بن‌مایه‌های درونی و شخصیت‌ها را آن‌چنان دقیق رصد کرده که مخاطب به‌راحتی این شخصیت‌ها را باور می‌کند. دیگر ویژگی داستان‌های جلال، فضاسازی‌های مثال‌زدنی اوست. اگرچه این نویسنده، توجهی به جزئی‌نگری نداشت؛ اما توانست مخاطب را با انواع و اقسام روایت‌ها با خودش همراه کند. او در این کار به‌قدری موفق بوده که هر یک از ما با خواندن آثارش می‌توانیم خودمان را در شرایطی که داستان، توصیف می‌کند ببینیم.

این ادعا که نگاه جلال به داستان، نگاهی ابزارگونه برای بیان تفکراتش بوده تا چه حد درست است؟

آل‌احمد بیش از این‌که داستان‌نویس باشد، منتقد و پژوهشگر است. او از داستان به‌عنوان ابزاری برای بیان موضوعات فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و رویکردهای مختلف دولتمردان و حاکمیت آن دوره بهره برده است. به عبارتی، داستان در نگاه او وسیله‌ای برای شرح و نقد مسائل اجتماعی آن دوران بود و از همین رو آثار او در دسته داستان‌های سیاسی و اجتماعی قرار می‌گیرد. پس از حضور آل‌احمد، شاهد تحولی در داستان‌نویسی معاصر هستیم. جلال پیرو سبک رئالیسم بود و سعی می‌کرد بر اساس مستندات به شرح رویدادها بپردازد. او صرفاً برای این‌که داستان بنویسد، دست‌به‌قلم نمی‌برد و همواره در تلاش بود تا مقاصد خاصی را برای ایجاد تغییر در جامعه و همچنین بیان صحبت‌های خودش در داستان‌هایش بگنجاند.

مهم‌ترین عوامل ماندگاری آثار جلال را چه قلمداد می‌کنید؟

به گمان بنده، مهم‌ترین عواملی که باعث ماندگاری آثار جلال می‌شود توجه به دلالتگری، شجاعت در بیان حقایق، شیوه روایتگری و نثر خوب داستان‌های اوست. در آن روزگار که نویسندگان به‌هیچ‌عنوان به گویش و لحن مردم، در داستان‌هایشان توجه نداشتند، یعنی زمانی که شخصیت‌های داستان به لحن محاوره سخن نمی‌گفتند و راوی بسیار رسمی و سنگین صحبت می‌کرد، جلال لحن عامیانه را وارد داستان‌هایش کرد. همین کافی بود تا سبک خاص جلال آل‌احمد پدید آید و پس از او بسیاری از نویسندگان دنباله‌رو سبک او باشند.

کدام ویژگی داستان‌های جلال در آثار نویسندگان هم‌روزگار ما کمرنگ شده است؟

جلال آل‌احمد در داستان‌نویسی نگاه عمیقی به آینده داشت و معتقد بود، نویسنده داستان و رمان به‌نوعی روایتگر حقیقت‌های تاریخ برای آیندگان است. این موضوعی است که نویسندگان زمان ما باید به آن توجه ویژه‌ای داشته باشند، به این معنی که خود را در بخشی از داستان‌هایشان به‌عنوان روایتگران تاریخ برای آیندگان قلمداد کنند. جای این نوع نگرش در داستان‌های روزگار ما واقعاً خالی است. تاریخ، فقط رویدادهای مهم را ثبت می‌کند و جزئیات و واقعیت‌هایی که در بستر جامعه وجود دارد باید توسط نویسندگان ثبت شود؛ این نکته بسیار مهمی بود که جلال آل‌احمد آن را به‌خوبی فهمیده بود و در داستان‌هایش پیاده‌سازی می‌کرد.
محمد بهبودی نیا