به گزارش
بلاغ، عید قربان در هر سال، یادآور یادمانی ماندگار از ادیان حنیف و الهی است که برایهمه زمانها و بین همه نسلها از جاذبه و کشش فوقالعادهای برخوردار است.
مفهوم و معنی قربانی از نظر معنای لغوی «قربانی» از لفظ «قربان» ماخوذ است، هر آن چیزی که ذریعه و وسیله تقرب و نزدیکی الله تعالی باشد آن را «قربانی» می گویند، آن چیز خواه ذبح حیوان باشد یا دیگر صدقات.
بعضی از علماء هر نیکی و عمل خیر را که باعث قرب و رحمت الهی باشد «قربانی» می نامند.
البته در عرف عام به آن حیوان مخصوص «قربانی» گفته میشود که به خاطر رضای الله در روزهای معین عید الاضحی- عید قربان- مسلمانان آن را ذبح می کنند و کلمه قربانی از لفظ قربان گرفته شده و چندین بار در قرآن مجید آمدهاست، در اکثر مواقع مراد از آن «حیوان مذبوحه» است.
قربان عبارت از کارهای نیکی است کهانسان بوسیله آن بخواهد خود را به رحمت خداوند نزدیک کند، بنابراین عمل نیکی کهانسان انجام دهد تا بدان وسیله خویشتن را به رحمت حق تعالی نزدیک سازد آن کار را قربان گویند؛ مانند فرمایش رسول اکرم(ص) که فرمود: نماز موجب تقرب و نزدیکیهر پرهیزکار به رحمت پروردگار است.
بدیهی است که مراد از تقرب به خدای تعالی، قرابت زمانی و مکانی نیست چرا که بین خالق و مخلوق هیچگونه خویشاوندی وجود ندارد بلکه منظور آن است کهاز راه طاعت و انجام کارهایشایسته می تواند مشمول الطاف الهی قرار گرفته و به رحمت او نزدیک شود.
کشتن حیوان در مراسم قربانی اشاره به کشتن نفس امارهاست و مرد خداشناس با شمشیر برنده عقل و ایمان، حیوان نفس را، که به طور دائم ویرا به کارهای زشت وا میدارد، مقتول سازد و خانه دل را از لوث نفس لئیم پاک گردانده، آنرا در راه حق و پیشگاه محبوب قربانی کند.
از جملهاعمالی که حجاج در روز دهم ذیحجه در سرزمین منا انجام می دهند کشتن شتر، گاو و یا گوسفند و انفاق آن به مستحقین است تا به وسیلهاین عمل نیک به رحمت پروردگار نزدیک شوند که آنرا قربانی گویند.
فلسفه قربانی در حج چیست؟دانشمندان جهان اسلام با استفادهاز آیات و روایات حکمتها و فلسفههای متعددی برای قربانی در حج بیان کردهاند که در اینجا به بعضی از آنها اشاره میکنیم:
1.
قربانی نماد مبارزه با تعلّقات نفسانی: قربانی کردن حاجیان در روز عید قربان، نمادی از قربانی کردن هواهای نفسانی و ذبح نفس امارهاست. همانطوری که دستور خداوند به حضرت ابراهیم(ع) در مورد ذبح حضرت اسماعیل(ع) برای این منظور بودهاست تا آنحضرت در پرتو این عمل با سرسختترین و ریشه دارترین عامل تعلّق نفس که حُبّ و دوستی فرزند است مبارزه کند و با اطاعت از خدا تعلّق نفسانیرا ریشه کن سازد. بنابر این، همانطور کهاطاعت از این دستور نقش تربیتی بزرگی در جهت رهایی از زندان نفس و تعلّقات حضرت ابراهیم(ع) و حضرت اسماعیل(ع) داشته و مقام و منزلت آنان را نزد خداوند بالاتر بردهاست. بر این اساس، قربانی کردن حاجیان در واقع نوعی جهاد با نفس در جهت زدودن تعلّقات و وابستگیهای دنیایی و مادی و رهایی از زندان مالپرستی و دنیاطلبی است.
2.
کسب تقوا و تقرّب به خداوند: قرآن مجید در این زمینه میفرماید: «نه گوشتها و نه خونهاى آنها، هرگز به خدا نمیرسد. آنچه بهاو میرسد، تقوا و پرهیزگارى شماست...»؛ زیرا اصولاً خدا نیازى به گوشت قربانى ندارد، چرا کهاو نه جسم است و نه نیازمند، او وجودى است کامل و بیانتها از هر جهت.
به دیگر سخن؛ هدف خداوند از واجب کردن قربانی آن است که حاجیان با پیمودن مدارج تقوا در مسیر یک انسان کامل قرار گیرند و روز به روز به خدا نزدیکتر شوند، همه عبادات کلاسهاى تربیت است. قربانى، درس ایثار و فداکارى و گذشت و آمادگى براى شهادت در راه خدا را بهانسانها میآموزد، و درس کمک به نیازمندان و مستمندان است.
اگر تنها به حکمتهای گفته شده نظر داشته باشیم، حتی در صورتی کهاز گوشتهای قربانیهیچ استفادهای نشود باز این حکمتها میتواند حاصل شود.
3.
کمک به مستمندان و اطعام آنان: از آیات قرآن کریم به خوبى استفاده میشود که یکی از اهداف قربانى کردن این است که گوشت آن به مصرفهاى لازم برسد هم قربانى کنندهاز آن استفاده کند و هم قسمتى را به فقیران نیازمند برساند. بر اساس این هدف ارزشمند، مسلمانان مجاز نیستند گوشتهاى قربانى را در سرزمین منى بر روى زمین بیندازند تا گندیده شود و یا در زیر خاکها مدفون کنند، بلکه گوشتهای حاصل از قربانی در سرزمین مقدس منی باید در درجهاول به مصرف افراد نیازمند آن سرزمین برسد و اگر نیازمندانى در آن روز و در آن سرزمین پیدا نشوند باید آن را به مناطق دیگر حمل کنند و در اختیار نیازمندان قرار دهند. حتی بر اساس این حکمت نیز اگر این گوشتها به موقع به دست افراد نیازمند نرسد و فاسد گردد، نباید گفت پس قربانی لازم نیست! بلکه مسلمانان باید سعی کنند با استفادهاز امکانات پیشرفتهاین ثروت عظیم را حفظ کرده، و در اسرع وقت در اختیار نیازمندان قرار دهند. به عبارت دیگر؛ نباید گفت چون به دست فقرا نمیرسد قربانی نکنید، بلکه باید گفت چون قربانی واجب است و یکی از حکمتهای آن هم استفاده فقرا از این گوشت است، باید امکانات لازم را فراهم کرد.
خوشبختانه در چند سال اخیر، امکانات بسیارى خوبی در کشتارگاههای مکه فراهم شدهاست و مسئولان حج تا حد زیادی موفّق شدهاند با منجمد کردن این گوشتها جلو اسراف را گرفته و آنها را به مصرف نیازمندان برسانند. اگرچهاین موفّقیت هنوز به مرحله صد در صد نرسیدهاست، اما با موفّقیتهای بزرگی که در این راه حاصل شدهاست تا آن استفاده صد در صد تنها فاصلهاندکی باقی است.
اسرار و حکمت قربانی فدا کردن مال و انفاق آن در راه خدا از جملهاسراسر و حکمتهای قربانی است.
کشتن حیوان در مراسم قربانی اشاره به کشتن نفس امارهاست و مرد خداشناس با شمشیر برنده عقل و ایمان، حیوان نفس را که به طور دائم ویرا به کارهای زشت وا می دارد، مقتول سازد و خانه دل را از لوث نفس لئیم پاک گردانده، آنرا در راه حق و پیشگاه محبوب قربانی کند و حج اکبر نماید، کهاگر نفس اماره و خواهشهای او کشته نشوند و آرام نگیرند هرگاه تمام نعمتها و ثروتهای دنیوی در اختیارش باشد و زمین و آسمان را ببلعد باز هم سیر نمیشود و ندایهل من مزید دارد.
در روایات میخوانیم اولین قطره خون قربانی که ریخت، خداوند گناهان صاحبش را میبخشد، اوقاتی که به خاطر تولد نوزاد یا ورود مسافر یا دفع بلا، گوسفند ذبح میشود، در روح و روان و حرکت اهل خانه شور و نشاطی پدید میآید.
به هرحال، ذبح صدها هزار گوسفند و نحر هزاران شتر، یک نوع جلوه و زیبایی بوده، مظهر روحیهایثار دسته جمعی است که خود از شعائر الهی است.
سیر کردن گرسنه ها: یکی از اسرار قربانی سیر کردن گرسنهها است قرآن در این باره میفرماید: «فکلوا منها واطعمواالقانع والمعتر» از گوشتهایی که قربانی می کنید هم خودتان میل نمائید، هم به قانع و معتر بدهید. قانع، فقیری است که به آنچه می گیرد، قانع است. معتر، فقیری است که علاوه بر تقاضای کمک اعتراض هم می کند.این نشان دهنده بینش وسیع اسلام است که سفارش به خود را فراموش کنید نه دیگران را و در تقسیم گوشت و اطعام، پای بند تملق یا دعا و تواضع فقیر نباشید؛ او را سیر کنید، گرچه با شنیدن زخم زبان باشد.
تاریخچه قربانیذبح قربانی جهت تقرب پروردگار از زمان ابو البشر حضرت آدم علیهالسلام شروع شد، وقتی که دو فرزندش هابیل قوچی و قابیل مقداری گندم را به عنوان قربانی به بارگاه خداوندی تقدیم نمودند. به دستور و روال آن زمان آتشی از آسمان آمده، قربانیهابیل را سوخت، کهاین علامت قبولیت بود و قربانی قابیل به حال خود باقی ماند.
در قرآن مجید این واقعه تاریخی چنین آمدهاست:
«اذ قربا قربانا فتقبل من احدهما و لم تقبل من الاخر» (مائده 27)
ترجمه: وقتی که (هابیل و قابیل، پسران آدم) قربانی تقدیم کردند، از یکی (یعنیهابیل) پذیرفته شد و از دیگری (قابیل) پذیرفته نشد.
بعد از آن این عمل در تمام ادیان سماوی به عنوان یک عبادت و ذریعه قرب و در مناسبات و مواقع خاص به عنوان یک دستور و آیین جای ماند. اینجاست که می بینم تمام ملتها اعم از پیروان ادیان سماوی و غیر سماوی با ذبح حیوان یا صدقه دادن پول و کالا به بارگاه خداوندی یا معبود های باطل خویش تقرب می جویند.
واقعه تاریخی بینظیرقربانی به عنوان شعار دین و آیین و مشروعیت آن به زمان حضرت آدم علیهاسلام بر میگردد، اما وقتی که واقعه بی نظیر و شگفتانگیز، ابر مرد تاریخ حضرت ابراهیم علیهالسلام پیش آمد، که در آن واقعه تاریخی بی مثال، ایشان برای ذبح و قربان کردن یکتا فرزند برومندش حضرت اسماعیل علیهالسلام اقدام فرمودند و پس از پیروز و نامدار شدن حضرت ابراهیم در آن آزمایش سخت و تاریخی، قربانی جایگاه و اهمیت ویژهایرا در ادیان سماوی کسب کرد، چرا که شخصیت حضرت ابراهیم علیهالسلام برای تمام اهل ادیان سماوی یهودیان، مسیحیان و اهل اسلام مورد قبول و قابل احترام است، و آن داستان تکان دهنده و شگفت انگیز (قربانی پدرارجمند، فرزند دلبند را) درسوره صافات قرآن مجید آمدهاست و کتاب مقدس نیز آن را تثبیت میکند.
سیرت و زندگانی تمام انبیاء علیهمالصلاة والسلام پر از قربانی و مجاهدههاست اما زندگانیشخصیت ابر مرد تاریخ، ابوالانبیاء حضرت ابراهیم علیهالصلاة والسلام به تنهایی تاریخی است زنده و جاویدان پر از قربانیها، مجاهده ها، رنجها و مشقتها، هجرتها و دعوتها.
وقتی دعوت راه حق را آغاز نمود، پدر و تمام خانواده در مقابل او ایستادند. در راه توحید و یکتا پرستی پادشاه وقت ایشان را به آتش مجازات کرد.
بالاخرهاو مجبور شد که راه هجرت را پیشه کند، لذا از وطن اصلی خویش در سرزمین عراق (بابل) به سوی فلسطین هجرت فرمود. «و قال إنی ذاهب الیربی سیهدین» و گفت من به سوی پروردگارم میروم و او مرا هدایت خواهد کرد.
دعای فرزندتمام زندگی چشم بهانتظار فرزد بود در سن هشتاد و شش سالگی در حالت بیم و امید به دربار خداوندی برای فرزندی صالح دست به دعاء شد «رب هب لی من الصالحین» بار الها! مرا فرزند صالحی از بندگان شایسته عطا فرما.
خداوند نیز این دعا را مستجاب کرد و فرزند صالحیهمچون اسماعیل بهاو بشارت داد.
«فبشرناه بغلام حلیم» پس ما او را به نوجوانی بردبار و صبور بشارت دادیم.
قربانی فرزندبه زبان قرآن این داستان شگفت انگیز چنین آمدهاست:
«فلما بلغ معهالسعی قال یا بنی انی اری فی المنام انی اذبحک فانظر ما ذا تری»
زمانی که فرزند به مقام سعی و کوشش رسید یعنی به مرحلهایرسید که میتوانست در مسائل مختلف زندگی با تلاش و کوشش پدر را یاری کند بنا به گفته بعضی مفسران در آن وقت سیزده ساله بود.
در آن برههاز زمان حضرت ابراهیم علیهالسلام خواب عجیب و شگفتانگیزی دید (خواب انبیاء در حکم وحی الهی است) و آن خواب حیرتانگیز بیانگر شروع یک آزمایش بزرگ دیگر بود. در خواب می بیند کهاز سوی خداوند بهاو دستور رسیدهاست تا فرزند برومند و یگانهاش را با دست خود قربانی کند و سر ببرد. ابراهیم که بارها از کوره داغ امتحان الهی سر افراز بیرون آمده بود این بار نیز باید دل به دریا بزند و سر بر فرمان حق بگذارد.
پدر تمام ماجرا را برای فرزند بیان می کند آن گفتمان تاریخی تا روز قیامت در کتاب جاویدان مرقوم گشتهاست و این بار نیز ابراهیم از آزمایش سر افراز و کامران بیرون آمد و این غالبا سخت ترین و آخرین امتحان حضرت ابراهیم علیهالسلام بود که در آن هم مانند کوهی ثابت قدم ماند.
«قد صدقت الرءیا إنا کذلک نجزی المحسنین ان هذا لهو البلاء المبین و فدیناه بذبح عظیم»
خداوند متعال قوچی بزرگ فرستاد تا به جای فرزند قربانی کند و سنتی برای آیندگان در مراسم حج و سرزمین منا و برای تمام جهانیان به جای ماند.
اگر عملا حضرت اسماعیل علیهالسلام قربانی میشد، همانطوری که حضرت ابراهیم تصمیم قطعی آن را داشت بعد از آن باید به تاسی و پیروی از ابراهیم خون جگرگوشهها در کوچه و خیابانها ریخته میشد، مگر لطف الهیشامل حال گشت بجای فرزند دلبند قوچی بزرگ برای ذبح عنایت گردید و به عنوان یادگار ابراهیمی، دین اسلام و خاتم پیامبران نه فقط آن را مشروع قرار داد، بلکه بر احیای آن حکم تاکید آمد که در همان روز تاریخی دهم ذی الحجه، عید قربان حجاج کرام و عموم مسلمانان به شرط استطاعت یک گوسفند سالم با شرایط و سن خاصی ذبح کنند. (احکام شرعی و و تفاصیل فقهی این شعار اسلامی در کتابهای فقه به تفصیل ذکر شدهاست)
قربانی و حج که مجموعهاز مناسک، طواف و سعی، وقوف عرفه، منا، مزدلفه، رمی جمرات ذبح قربانیشکرانه و غیره همهاینها شعائر و عباداتیهستند که در ماه ذی الحجهادا میشوند، و مشروعیت همهاینها به حضرت ابراهیم علیهالسلام بر می گردد و از ایشان به خاتم پیامبران و اهل اسلام بهارث رسیدهاست چرا که پیامبر اسلام جانشین برحق حضرت ابراهیم علیهالصلاة والسلام بودند، آنحضرت صلی الله علیه وسلم با افتخار میفرمود «أنا دعوة جدی ابراهیم» من ثمره و نتیجه دعا پدربزرگم ابراهیم هستم . دعایی که هنگام تعمیر کعبه بر زبان حضرت ابراهیم جاری بود: «ربنا و بعث فیهم رسولا منهم...»
در خصوص قربانی وقتی که از آنحضرت صلی الله علیه وسلم سوال میشد: «ما هذهالاضاحی؟» این قربانیها چه هستند؟
آنحضرت صلی الله علیه وسلم در پاسخ میفرمودند: «سنة ابیکم ابراهیم علیهالسلام» (قربانی) سنت (و یادگار) پدرتان حضرت ابراهیم علیهاسلام است.
اصحاب پرسیدند: «فما لنا فیها یا رسولالله» ایرسول گرامی! ما را از ذبح قربانی چه میرسد؟
آنحضرت در جواب فرمودند: «بکل شعرة حسنة...» در مقابل هر مویی شما را یک نیکی میرسد و در مقابل هر پشمی به شما یک نیکی میرسد. (مشکوة)
سیر کردن گرسنهها: یکی از اسرار قربانی سیر کردن گرسنهها است قرآن در این باره میفرماید: از گوشتهایی که قربانی میکنید هم خودتان میل نمائید، هم به قانع و معتر بدهید. قانع، فقیری است که به آنچه می گیرد، قانع است. معتر، فقیری است که علاوه بر تقاضای کمک اعتراض هم میکند.
قربانی یادگار و خاطرهابراهیمیخداوند متعال تمام افعال و اعمال حضرت ابراهیم علیهالسلام را پسندیده و آنها را برای امت آنحضرت صلی الله علیه وسلم مشروع قرار داد بخصوص اعمالی که به حج و قربانی متعلق هستند، تا نام گرامی آن ابر مرد تاریخ برایهمیشه جاویدان بماند و کلام ربانی در حق ایشان صادق آید که بعد از بیان واقعه آزمایش بزرگ الله تعالی میفرماید: «و ترکنا علیه فی الاخرین سلام علی ابراهیم» و نام نیک او را در امتهای بعد باقی نهادیم. سلامتی باد بر ابراهیم.
از زمان قدیم رسم توده ملتهاست که جهت زنده نگهداشتن کارنامههای بزرگواران و فاتحان، دولتمردان و نامداران بناها ساختمانها و منارهها یا مجسمههایی به طور یادگار میسازند، هر چند آنها مستحکم باشند باز هم شکار حوادث روزگار خواهند شد، اما دین اسلام در این سلسله بعضی اعمال را مشروع قرار داده که با آن شخصیت ارتباط خاصی دارند از انجام آن اعمال نه تنها ثواب میرسد بلکه سیرت و زندگانی، فداکاری و مجاهده های آن شخصیت در ذهن ترسیم می گردد تا آنها را مشعل راه خویش قرار داده و خود را جهت عمل و دعوت به راه حق آماده سازد.
بخصوص این عمل مبارک (قربانی) یعنی مال و متاع، تن، سن و وطن همهاینها را به خاطر رضایت خداوند قربان کند و از آنها بگذرد. بطور خلاصه نفس و هوای انسان مانند گوسفند کشته شود تا رضای الهی حاصل گردد.
بعضی ناآگاه و دور از فهم و فلسفهاحکام و شعائر دینی در اجرای این حکم بزرگ اسلامی (قربانی) چنین ایرادی می گیرند:
مبلغ هنگفتی از مسلمانان جهت ذبح و قربانیهر سال خرج میشود، غیر از گوشت خوردن و اسراف و اضاعه مال دیگر مفهومی ندارد، چرا این مبلغ در رفاه و آسایش ملتها و کشورها بکار برده نمیشود.
این نوع ایرادها ناشی از جهالت و بیسوادی و دوری از فهم و فلسفهاحکام الهی است. این نوع ایرادی را میتوان در هر عبادت مالی و بدنی مطرح نمود. البتهاگر مفهوم ایمان و دین را بخوبی بدانیم، چنین اعتراضی هرگز پیش نخواهد آمد، و دنبال توجیهاتی پوچ نخواهیم رفت، مفهوم دین وایمان یعنی هر چه الله تعالی از بنده مطالبه کند- آمنا و سلمنا- ایمان آورده برای انجام وظیفه به پای خیزیم.
یک فرد مسلمان وقتی که دوست داشتنی و بهترین حیوانی از قبیل شتر و گاو و گوسفند را در راه رضای خدا قربانی میکند، در واقع گویا برای تکامل روحی و تربیت تدریجی نخستین درسی به او آموخته میشود که او از قربانی نفیس برای قربانی نفس خویش آماده گردد و در عین حال برای فقراء و مساکین بهترین صدقه و خیرات است که خانواده خویش نیز از آن استفاده میکند. یقیناً در کشورهای اسلامی بین شهرنشینان و روستائیان خانواده های بسیاریهستند که در طول سال یک بار هم گوشت بر سر سفره شان نمی بینند اگر گوشت قربانی عادلانه طبق سنت توزیع شود بهترین خدمت و کمک برای خانوادههای ستمدیده خواهد بود.
چنین اعتراضها را کسانی مطرح میکنند که در قصرهای شیشههای پشت پرده نشسته با دین و مشکلات جامعه ارتباطی ندارند. علاوه بر این بعضیها شبهی دیگر مطرح میکنند:
روزهای عید حیوان زیادی به طور قربانی ذبح میشود و این یک نوع ضرر اقتصادی است که به سبب آن برثروت حیوانی لطمه وارد میشود مردم به کمبود گوشت و دیگر فرآورده های حیوانی دچار میگردند.
این نوع شبه یقینا بر اثر این است کهانسان از قدرت کامل خالق جهانیان و مشاهده نظم و انتظام وی غافل باشد. نظم خداوند همیشه در جهان این بوده و هست و هر چیزی که بیشتر به آن نیاز داشته باشیم، خداوند متعال آن را افزونتر میگرداند و به عوامل و اسباب افزونی آن نعمت انسان را راهنمایی میکند. مانند چاهی اگر آبش روزانه کشیده شود افزونتر و پاکتر میماند ور نه چشمههایش مسدود گشته و میخشکد.
قربانی آهو جایز نیست با اینکه حلال است؛ با این وجود نسلش در بعضی مناطق و کشورها معدوم گشتهاست اما گوسفند به مقدار وافر هر جا و هر کجا یافت میشود، شتر و گاو به نسبت گوسفند کمتر ذبح میشوند به همان میزان از گوسفند کمتر یافت میشوند.