شهید و شهادت در قرآن

به گزارش پایگاه خبری تحلیلی بلاغ؛ فهم و درک مقام شهید و شهادت جز برای کسی که در مسیر شهادت گام بر می‌دارد، شاید دست یافتنی نباشد؛ بنابراین، باید شهید زیست تا حقیقت شهادت و شهید را درک کرد.
از نظر آموزه‌های قرآن، قتل می‌تواند از نظر ظاهری یکسان باشد؛ زیرا مرگ به دست دیگری می‌تواند برای امور پست دنیوی باشد، یا برای امور متعالی الهی. کسی شهید است که در مقاتله با دشمنان و اقامه دین الهی، حق، حقانیت، عدالت، صلح، امر به معروف و نهی از منکر گام بردارد و به دفاع از مظلوم و مستضعف علیه ظالم و مستکبر قیام کند. در نوشتار حاضر ارزش و مقام شهادت و آثار آن از منظر قرآن بررسی شده است.
***
مفهوم فقهی و کلامی شهادت
شهادت از ریشه شهد به معنای رویت و مشاهده امری است. واژه شهادت به معناى حاضر بودن و مشاهده چشمى یا بصیرتى امری است. همچنین شهادت به معناى سخنى از روى علم است که با مشاهده حسّى و یا با بصیرت حاصل شود.(مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص ۴۶۵- ۴۶۶، شهد)
شهادت در اصطلاح فقه اسلامی، خبر دادن قطعى به دیدن یا شنیدن از حقّ کسى براى فرد دیگرى است، با این قید که این خبر دادن از ناحیه حاکم شرع نباشد، زیرا کلام وى شهادت نیست.
اما مراد از شهادت در این نوشتار، شهادت فقهی نیست که در دادگاه و محاکم برای اثبات امری استفاده می‌شود، بلکه مراد همان قتل در راه خدا است.(آل عمران، آیه ۱۶۹)
آثار شهادت در راه خدا
برای فهم حقیقت شهادت در راه خدا بهتر آن است تا به آثار آن توجه شود. از نظر قرآن، انسان دنبال امنیت به عنوان اصلی‌ترین مؤلفه خوشبختی است. لذا با ایمان به خدا و آخرت دنبال امنیت می‌رود. یکی از مهم‌ترین آثار شهادت و قتل در راه خدا، دستیابی شهید به آرامش و امنیت و رهایی از خوف و ترس و حزن و اندوه است.(آل عمران، آیات ۱۶۹ و ۱۷۰)
البته مؤمن حقیقی که عاشق خدا و عبودیت و بندگی اوست، پیش از آنکه در اندیشه امنیت و آرامش خود باشد، در اندیشه بازگشت به سوی خدا(آل عمران، آیه ۱۵۸؛ اعراف، آیات ۱۲۰ تا ۱۲۵؛ شعراء، آیات ۴۶ تا ۵۰) در شرایطی است که رضایت الهی در آن است. بنابراین، شهادت را راهی برای بازگشت به سوی خدا در اوج رضایت الهی می‌داند و با نفس مطمئن در اندیشه بازگشت به سوی خدا در مقام راضیه مرضیه و رسیدن به رضوان الله است.(بقره، آیه ۲۰۷؛ آل عمران، آیات ۱۵۷ و ۱۶۲؛ توبه، آیات ۲۰ و ۲۱)
اقدامات شهید در پیش و پس از شهادت او را چنان به خدا نزدیک می‌کند که بیرون از تصور انسان‌ها است؛ زیرا اگر سجده در پیشگاه خدا عامل تقرب به خداست، شهید هنگامی که بر زمین می‌افتد و در خون خویش می‌غلتد، در حالتی به ملاقات خدا می‌رود که برترین و بهترین حالت را در زندگی دنیوی خویش به نمایش گذاشته است. از این رو شهادت بهترین بستر تقرب به خدا است(آل عمران، آیه ۱۶۹؛ توبه، آیه ۲۰)؛ زیرا از نظر قرآن، شهادت در راه خدا، مایه رسیدن به حیات همیشگى و جاودانه در جوار خدا و قرب اوست.(بقره، آیه ۱۵۴؛ آل عمران، آیه ۱۶۹؛ توبه، آیات ۲۰ تا ۲۲)
شهید با ریخته شدن خونش نه تنها از زندان دنیا آزاد می‌شود، بلکه از سوی خدا از همه‌آلودگی‌ها پاک شده و گناهانش پوشانده می‌شود(آل عمران، آیه ۱۹۵) و خدا خود همه امور مهم و اساسی‌اش را اصلاح می‌کند.(محمد، آیات ۴ و ۵) به سخن دیگر، از نظر قرآن، شهید با اولین قطره خونش، به رحمت، مغفرت و رضوان الهی دست می‌یابد و به فوز عظیم می‌رسد.(آل عمران، آیه ۱۵۷؛ توبه، آیات ۲۰ و ۲۱) شهید با شهادت خویش به رستگاری عظیم می‌رسد و از همان زمان شهادت‌، از روزی خاص الهی بهره می‌برد(آل عمران، آیه ۱۶۹؛ حج، آیه ۵۸)
خدا با انتخاب شهیدان‌، آنان را در میان مسلمانان و مؤمنان در جایگاه بلند شاهد و گواه الهی قرار می‌دهد و ارزش ویژه‌ای به آنان می‌بخشد.(آل عمران، آیه ۱۴۰)
شهادت شهید همان گونه که موجب سرور و بهره مندی از فضل و نعمت الهی و رهایی از خوف و حزن می‌شود(آل عمران، آیات ۱۶۹ تا ۱۷۱؛ توبه، آیه ۱۱۱)، همچنین مهم‌ترین عامل دستیابی به کرامت خاص و قرار گیری در مقام مکرمین است.(یس، آیات ۲۰و ۲۶ و ۲۷)
شهید با شهادت خویش نشان می‌دهد که در ایمان خود صادق است و صداقت خویش را با خونش امضا می‌کند. پس او را باید جزو صدیقین و صادقین دانست که همانند حضرت ابراهیم و اسماعیل(علیهما السلام) با قربانی جان در راه خدا صادقانه مدعای خویش را به نمایش می‌گذارند(احزاب، آیات ۲۳ و ۲۴؛ مجمع‌البيان، ج ۷- ۸‌، صص ۵۴۸- ۵۴۹)
کسی که مقامات عظیم شهدای در راه خدا را بشناسد، آرزو می‌کند که در این راه شهید شود تا به این فوز عظیم برسد(آل عمران، آیه ۱۴۳)؛ امام باقر(ع) درباره آيه مذكور فرمود: فإنّ المؤمنين لما أخبرهم اللّه بالّذى فعل بشهدائهم يوم بدر و منازلهم من الجنّة رغبوا فى ذلك فقالوا اللّهمّ أرنا القتال سنشهد فيه؛ زمانی که مؤمنان خبرهای الهی را درباره شهیدان روز بدر و منزلت و مقام ایشان در بهشت شنیدند، علاقه مند به شهادت شدند و گفتند: بارالها! ما را در میادین جنگ در آر تا در میدان جهاد به شهادت برسیم.(تفسير قمى، ج ۱، ص ۱۱۹)
زمانی که ساحران به دست فرعون شهید شدند، حضرت آسیه همسر فرعون آرزوی شهادت و کسب مقام شهادت را داشته است(تحریم، آیه ۱۱)؛ زیرا دعاى ربّ ابن لى عندك بيتاً فى الجنّهًْ از جانب آسيه به ‌هنگام شكنجه‌هاى فرعونيان، گوياى طلب و آرزوى شهادت از سوى او است. (اقتباس از: روح المعانى، ج ۱۵، جزء ۲۸، ص ۲۴۳)
البته از نظر آموزه‌های قرآن، شهادت هر چند فوز عظیم است، اما مؤمن تلاش می‌کند تا اهداف الهی را در دنیا تحقق بخشد و هدف و فلسفه جهادش در راه خدا، تحقق راه خدا و اقامه دین الهی در جهان است، اما در این راه جانش را کف دست می‌گیرد و از شهادت و مرگ نمی‌هراسد. از این رو در آموزه‌های قرآن از احدی الحسنیین، یعنی پیروزی یا شهادت سخن گفته شده است.(توبه، آیه ۲۷؛ الميزان، ج ۹، صص ۳۰۷- ۳۰۸)
بنابراین ارزش شهادت در این است که شهید دنبال اقامه دین الهی است، هر چند که در این راه به شهادت برسد. همچنین شهادتی ارزشمند است که نه به سودای بهشت‌، بلکه به قصد اقامه دین و در راه خدا باشد، هر چند که برایشان بهشت ثبت می‌شود و خدا بشارت بهشت و تکریم و رضوان الهی را داده است.(توبه، آیه ۱۱۱) شهید در اندیشه دنیا و بهره مندی از آن نیست، اما در اندیشه اقامه دین در دنیا است(آل عمران، آیه ۱۵۷)؛ از همین رو منافقان گرایشی به شهادت ندارند؛ زیرا برای آنان ارزش‌های دنیوی مهم و اساسی است.(آل عمران، آیه ۱۶۸) به هر حال، مؤمنان راستین دنبال اقامه دین می‌روند و در این راه جان بر کف هستند و از مرگ و شهادت نمی‌ترسند، بلکه همچون مولی الموحدین امیرمؤمنان علی(ع) به استقبال شهادت می‌روند(بقره، آیه ۲۰۷)؛ در روايتى از امام باقر(ع) آمده آيه ياد شده در مورد على(ع) نازل شده، آن زمان كه حاضر شد به جاى رسول خدا(صلى الله عليه وآله) در بستر حضرت بخوابد و جان خود را فدا كند. (البرهان، ج ۱، ص ۲۰۶، ح ۷)
پس شهادت چنان در میان مؤمنان ارزشی است که به شهادت و رهسپارى به سوى قتلگاه خویش شتاب می‌کنند و بر یکدیگر سرعت و سبقت می‌جویند(آل عمران، آیات ۱۴۳ و ۱۵۴)، چنان‌که ساحران زمان فرعون و مجاهدان در صدر اسلام این‌گونه بودند.(اعراف، آیات ۱۲۳ تا ۱۲۵؛ طه، آیات ۱۷۰ تا ۱۷۳)
شهیدان دارای امتیازات خاصی در نزد خدا هستند که از جمله می‌توان حیات خاص(بقره، آیه ۱۵۴؛ آل عمران، آیه ۱۶۹)، حشر خاص(آل عمران، آیه ۱۵۸)، اهتمام و حمایت خاص الهی و توجه به امورشان(محمد، آیات ۴ و ۵)، امکان رجعت به دنیا پس از شهادت(آل عمران، آیات ۱۵۷ و ۱۵۸ و ۱۸۵)، علم و آگاهی شهیدان به وضعیت مجاهدان در دنیا(آل عمران، آیات ۱۶۹ و ۱۷۰)، کرامت خاص(یس، آیه ۲۷) و مانند آنها اشاره کرد.
زمینه‌های شهادت
از نظر آموزه‌های قرآن، انسان در طول زندگی خویش در چارچوب سنت‌ها و قوانین حاکم برهستی گرفتار انواع ابتلائات و مصیبت‌ها می‌شود که جنگ و نقص در جان و مال از جمله آنها است؛ اما انسان مؤمن نه تنها از امتحان‌ها و ابتلائات الهی‌گریزان نیست، بلکه آن را فرصتی برای رشد خویش و بهره مندی برای اقامه دین و حذف و دفع دشمنان دین و اقامه عدالت در جهان می‌داند. بنابراین، صبورانه به استقبال فتنه‌ها و ابتلائات می‌رود.(بقره، آیات ۱۵۵ و ۱۵۶؛ آل عمران، آیه ۱۸۶)
البته شهادت همانند هر امر دیگری در چارچوب مشیت و تقدیرات الهی تحقق می‌یابد و هر کسی لایق مقام شهید نمی‌شود و به شهادت نمی‌رسد؛ بلکه باید شرایطی برای شخص ایجاد شده باشد تا به چنین مقام و فوز عظیم برسد.(آل عمران، آیات ۱۵۴ و ۱۵۶؛ توبه، آیات ۵۰ و ۵۱) از نگاه قرآن تشویق الهی عاملی است تا شخص به سوی شهادت گرایش یابد(بقره، آیات ۱۵۴ و ۲۰۷؛ آل عمران، آیات ۱۵۷ و ۱۶۹ تا ۱۷۱)، اما این به تنهائی موجب نمی‌شود تا شخص جان به دست برای اقامه دین الهی قیام کند، بلکه باید به چنان درجه‌ای از ایمان و تقوای الهی برسد که بتواند تنها برای رضای الهی و اقامه دین همه چیزش را بگذارد و جان بر کف به سراغ دشمن و موانع برود و آنها را از سر راه بردارد. از نظر قرآن کسی که مؤمن نیست و مدعی ایمان همچون منافقان است(احزاب، آیات ۱۶ تا ۱۹) یا در مرتبت ثبات ایمانی قرار نگرفته است(آل عمران، آیات ۱۴۲ و ۱۴۳) نه تنها ترس از مرگ دارد، بلکه اصلا حاضر نیست تا در شرایطی قرار گیرد که جان بر کف به میدان برود.
ایمان راسخ در مؤمنان آنان را به سوی شهادت سوق می‌دهد و هیچ ترس و واهمه‌ای نسبت به مرگ و شهادت و ورود به میدان جنگ ندارند.(آل عمران، آیات ۱۶۹ تا ۱۷۱؛ اعراف، آیات ۱۲۰ تا ۱۲۷؛ توبه، آیه ۱۱۱؛ شعراء، آیات ۴۶ تا ۵۰)
مؤمنان زمانی دنبال شهادت می‌روند که تمام تلاش خود را برای اقامه و تبلیغ دین به کار می‌گیرند؛ در حقیقت شهادت مسیری است که از درون اقامه دین و تبلیغ آن بیرون می‌آید؛ پس کسی که دنبال اقامه و تبلیغ دین نیست، نمی‌تواند مدعی آن باشد که یکدفعه به جایگاه شهید می‌رسد. از همین رو، کسی شهید می‌شود و مقام کرامتی شهید را به دست می‌آورد که زندگی خویش را در چارچوب ارزش‌ها و دین الهی تنظیم کرده باشد و دنبال برقراری احکام و ارزش‌های دین باشد.(یس، آیات ۲۰ تا ۲۶)
پس کسی شهید می‌شود که شهید زیسته و ارزش‌های آن را اقامه کرده باشد.(همان) از همین رو از نظر قرآن، جهاد نظامی زمانی شخص را به جبهه می‌آورد و او را در مقام مجاهدان در میدان قرار می‌دهد که عمرش را در اندیشه ارزش‌های الهی گذرانده باشد؛ بر این اساس هجرت در راه خدا، همراهی و معیت ربانیون با پیامبران در اقامه ارزش‌های الهی و جهاد نفس و جهاد مالی و جهاد علمی فرهنگی و فهم قرآن بسترهای اصلی برای دستیابی به مقام شهادت دانسته شده است.(آل عمران، آیات ۱۴۰ و ۱۴۶ و ۱۵۴ و ۱۵۶ و ۱۹۵؛ نساء، آیات ۷۴ و ۹۵؛ توبه، آیات ۲۰ تا ۲۲ و ۱۱۱؛ احزاب، آیه ۲۳؛ محمد، آیه ۴)
به هر حال، شهادت مقامی بس والا و بزرگی است که انسان را از حالت معمولی خارج کرده و به یک انسان خاص تبدیل می‌کند. اینکه شهید را شهید گفته‌اند، به سبب همان شهودی است که شهید نسبت به آخرت پیش از شهادت و حیات خاص و نیز علم و آگاهی پس از شهادت به دنیا و وضعیت مجاهدان در دنیا که خدا برای شهیدان قائل شده است پیدا می‌کند.(آل عمران، آیات ۱۶۹ و ۱۷۰)
به سخن دیگر، هر چند که شهیدان در راه خدا در یک سطح نیستند، به طوری که قبل از شهادت نسبت به عوالم دیگر شهود داشته باشند و عالم غیب برای آنان عالم شهادت باشد، اما همه شهیدان پس از شهادت به مقام بلندی می‌رسند که آنان با حیات خاص و علم و آگاهی شهودی خویش نسبت به دنیا و بلکه تصرف در دنیا می‌توانند نشان دهند که حیاتی همانند حیات انسان‌هایی دارند که در دنیا زندگی می‌کنند؛ پس حیات آنان پس از شهادت نه تنها تضعیف نمی‌شود، بلکه حیاتی برای آنان خواهد بود که حیات محض و مطلق با تمام ابعاد و ساحات و آثار حیات است که از جمله آن‌، علم نسبت به دنیا و حتی تصرف در دنیا همانند زندگان است. از همین رو شهیدان را شاهدان الهی دانسته‌اند که نسبت به دنیا شهود دارند و آثار این شهود و حیات در زندگی زندگان در دنیا خود را نشان می‌دهد؛ زیرا تاکید خدا بر حیات خاص شهیدان از آن روست که زندگان در دنیا بدانند که شهیدان پس از شهادت همچنان حیاتی همچون حیاتی در دنیا دارند و نسبت به آن علم و آگاهی و قدرت تصرف دارند که از بسیاری از شهیدان گزارش‌های گوناگونی نقل شده است.

محمداحسان آزادی