حقوق همسایه از نگاه پیامبـر اعظـم(ص)

یکی از مهم‌ترین موضوعات در عدالت‌، شناخت حقوق همسایگان است که همواره با آنان به شکلی مستقیم و غیرمستقیم معاشرت و ارتباط و تعامل داریم. بنابراین، مراجعه به آموزه‌های قرآن و بهره‌گیری از سنت و سیره پیامبر(ص) می‌تواند به ما در این شناخت و سرمشق گیری و قرارگیری در جرگه «قوامین بالقسط شهداء لله» کمک کند.
 

براساس تعالیم قرآن که در سنت و سیره علمی و عملی معصومان(ع) به نمایش گذاشته شده، همسایگان حقوقی دارند که پیامبر(ص) در یک تذکری به آنها اشاره کرده است.(مسکن الفؤاد، شهید ثانی، ص 105) بر اساس این روایت ایشان از مردم پرسید: اتدرون ما حق الجار؛ آیا حق همسایه را می‌دانید تا چه‌اندازه است؟ عرض کردند: نمی‌دانیم. آن حضرت (ص) مواردی را بیان کرد که عبارتند از:

1. فریادرسی: یکی از حقوق همسایه این است که اگر درخواست یاری و فریاد رسی کرد، به فریادش برسیم: ان استغاثک اغثته. واژه اغاثه از ریشه «غوث» است، اما با کلمه «غیث» در اشتقاق کبیر نزدیک است؛ غیث به بارانی گفته می‌شود که در بیابان در زمانی غیر از فصل و زمان بارندگی ببارد؛ یعنی بارانی که انسان انتظارش را در آن مکان یا زمان نداشته باشد؛ بارانی که انسان را از مرگ حتمی نجات می‌دهد و جان تازه به شخص می‌بخشد. در داستان حضرت یوسف(ع) آمده است که خشکسالی موجب شد تا آنان هفت سال در قحطی به سر برند، اما باران بسیار پس ازآن به فریاد آنان رسید و «یغاث» شدند.(یوسف، آیه 49) بنابراین، اغاثه و کمک خواهی از سوی همسایه در هنگامی است که در شرایط سخت قرار دارد و دوست دارد کسی به فریادش برسد. در این شرایط از حقوق همسایگان این است که فریادرس همدیگر باشند. باید توجه داشت که اقوام جاهلی دارای خدایانی بودند که یکی از آنها «یغوث» بود که به عنوان فریادرس از آن یاری می‌جستند.(نوح، آیه 23) این درحالی است که «غوث» حقیقی کسی جز خدای سبحان نیست. در داستان درگیری قبطی و سبطی، وقتی سبطی فریادرسی داشت و استغاثه کرد، حضرت موسی(ع) به فریادش رسید و به کمک او شتافت.(قصص، آیه 15) از نظر قرآن اگر مردم در دنیا براساس صراط مستقیم هدایت الهی عقل و نقل رفتار نکنند به دوزخ می‌افتند(ملک، آیه 10)، و در آن‌جا از شدت تشنگی در حالت نه مرگ و نه زندگی، استغاثه می‌کنند، ولی کسی به فریاد آنان نمی‌رسد و قطره‌ای آب به آنها نمی‌دهد، بلکه اگر چیزی به آنان برسد آبی چون مس گداخته است که چهره را بریان می‌کند. این بدترین نوشیدنی است که به اهل دوزخ داده می‌شود.(کهف، آیه 29) بنابراین، با اقامه عدالت و فریادرسی به همسایه خودمان را از چنین شرایط سخت دوزخی نجات دهیم؛ زیرا به ما گفته شده «ارحم ترحم» رحم کنید تا به شما هم رحم کنند. (میزان الحکمه، ج۴، ص۳۸۲)

2. قرض مالی: صدقه کار خوبی است، اما ارزش قرض دادن بیشتر از آن است، تا جایی که خدا پاداش قرض را مضاعف می‌داند. آن‌جا که می‌فرماید: من ذا الذی یقرض الله قرضا حسنا فیضاعفه له اضعافا کثیره؛ کیست آن که وام نیکو به خدا دهد تا آن را چندین برابر بیفزاید؟

(بقره، آیه 245) و یا می‌فرماید: کیست که به خدا وامی نیکو دهد تا خدا آن را برای او دو چندان کند و او را پاداشی با کرامت بخشد؟(حدید، آیه 11) در حقیقت دادن قرض نیک بدون بهره به قرض گیرنده مومن به معنای قرض دادن به خدا است که پاداش مضاعف می‌گیرد؛ تا جایی که در برخی از روایات آمده پاداش قرض نیک بی‌بهره، هجده برابر صدقه است؛ زیرا کسی که قرض الحسنه می‌خواهد نیاز دارد، اما صدقه ممکن است به مستحق یا غیر مستحق داده شود. به هرحال، از نظر قرآن، مومنان وقتی به یکدیگر قرض‌الحسنه می‌دهند، به خدا قرض می‌دهند؛ زیرا دست مومنان همان دست خدا است. با توجه به اهمیت قرض الحسنه‌، یکی از حقوق همسایگان این است که وقتی درخواست قرض کرد، به او قرض داده شود؛ چنان‌که پیامبر(ص) می‌فرماید: ان استقرضک اقرضه؛ اگر از تو درخواست قرض کرد، به او بپردازی.

3. غنی ‌سازی: برخی از مردم غنی و دارا هستند و دستشان به دهانش می‌رسد؛ اما به دلایل و عواملی گرفتار فقر موقت می‌شوند. حق همسایه این است که او را کمک کنیم تا از این بحران رهایی یافته و به حالت پیشین خودش بازگردد؛ چنان‌که پیامبر(ص) می‌فرماید: ان افتقر عدت علیه؛ اگر دچار فقر شد به او نفع برسانی تا بازگردد و بر زندگی و کارش مسلط شود.

4. تعزیت: انسان در طول زندگی گرفتاری‌هایی دارد و مصیبت‌هایی به سبب سنت ابتلاء یا کیفر به او می‌رسد. از جمله این مصیبت‌ها می‌توان به مرگ عزیزان اشاره کرد. از نظر آموزه‌های اسلامی تعزیت به عزادار موجب می‌شود تا او بتواند از زیر بار مصیبت سنگین آسان‌تر خارج شود و تسلای دل بازماندگان باشد. از حقوق همسایگی آن است که همسایه در هنگام مصیبت به تعزیت او اقدام کند: و ان اصابته مصیبه عزّیته؛ هر گاه دچار مصیبتی شد او را تعزیت گویی.

5. تهنیت: برخی از مردم چشم دیدن این را ندارند که خیری به کسی برسد؛ از همین رو نه تنها خیری را نمی‌رسانند، بلکه مانع خیر می‌شوند که به تعبیر قرآنی از آنان به عنوان «منوع» یاد شده است.(معارج، آیه 21) برخی نیز حسادت می‌کنند و چشم دیدن خیر و خوبی دیگران به ویژه خویشان و همسایگان را ندارند. از نظر پیامبر اکرم(ص)، برای آنکه  انسان از این امور در امان بماند، بهتر است که خود را در شادی دیگران دخالت دهد و با تهنیت گفتن، شادی خود را از این امور به نمایش گذارد: و ان اصابه خیر هنأته؛ و اگر خیری به همسایه رسید به او تهنیت بگویی.

6. عیادت: انسان‌ها در طول زندگی گرفتار بیماری می‌شوند. بنابراین، نیازمند همدلی و همراهی دیگران به ویژه خویشان و همسایگان هستند. از حقوق همسایگی آن است که به عیادت او رفته و او را در این شرایط با حضور خویش روحیه بدهیم؛ پیامبر(ص) می‌فرماید: وان مرض عدته؛ هر گاه بیمار شد او را عیادت کنی.

7. تشییع جنازه: یکی دیگر از حقوق همسایگی آن است که در تشییع جنازه آنان شرکت کرده و این‌گونه بازماندگان را تسلی داده و برای همسایه احترام به جا‌آوریم: و ان مات اتبعته جنازته؛ و اگر از دنیا رفت‌، جنازه اش را تشییع کنی.

8. سازه مناسب: از حقوق همسایه طراحی ساختمان به گونه‌ای است که به آنان آسیبی نرسد. امروزه بسیاری از مردم به این نکته توجه ندارند و به اشکال گوناگون این حق همسایگان را تضییع می‌کنند. از حقوق همسایگی آن است که سازه و ساختمان‌های ما موجب نشود که او از نور و هوا و مانند آنها محروم شود. پیامبر(ص) می‌فرماید: و لاتستطل علیه بالبناء فتحجب عنه الریح الا باذنه؛ ساختمان خانه خود را چنان بلند ‌نسازی که همسایه تو از باد و نسیم محروم شود، مگر از او اجازه قبلی گرفته باشی.

9. پرهیز از ایجاد شرایط حسرت و غیظ برای کودکان همسایه: از دیگر حقوق همسایه آن است که کاری نکنی که عامل حسرت او شود و ناراحتی برای خانواده اش از این طریق ایجاد کنی. پیامبر(ص) در این باره می‌فرماید: و اذا اشتریت فاکهه فاهد له فان لم تفعل فادخلها سرّاً و لاتخرج بها ولدک تغیظ به ولده؛ اگر میوه‌ای خریدی مقداری از آن را به همسایه ات هدیه کن! اگر نمی‌خواهی هدیه کنی، میوه خریداری شده را نهانی وارد خانه خویش ساز تا همسایه‌ات آن را نبیند؛ و مگذار که فرزندت میوه را به بیرون منزل ببرد که پسر همسایه ببیند و باعث ناراحتی و غیظ فرزند همسایه‌ات شود.

10. پرهیز از همسایه آزاری: نباید کاری کنیم که همسایه از ما آزرده خاطر شود. گاه این همسایه آزاری با آشپزی انجام می‌شود؛ چنان‌که پیامبر(ص) می‌فرماید: و لاتوذیه بریح قدرک الا ان تغرف له منها؛ همسایه ات را با بوی خوش غذا میازار، مگر آنکه مقداری را برای همسایه جدا کنی و به او برسانی! در روایت است که خانواده‌ای یهودی در همسایگی امام حسن‌(ع) زندگی می‌کرد. دیوار خانه امام(ع) که با دیوار منزل یهودی مشترک بود، شکافی برداشت. نجاست و رطوبت به خانه امام سرایت کرد. مرد یهودی خبر نداشت. روزی زن او برای کاری به منزل امام آمد. این وضعیت نامطلوب را مشاهده کرد. به همسرش خبر داد. مرد یهودی با شرمندگی خدمت امام رسید و عذر خواهی کرد. امام با مهربانی و خوشرویی فرمود: مانعی ندارد از رسول خدا شنیدم که باید همسایه را احترام کرد. پس از آگاهی از این امر، مرد یهودی مسلمان شد.(بحارالانوار، ج 48، ص 102)