امام سجاد(ع) در رساله حقوق، وظیفه والدین را در این مورد اینگونه بیان میکند: «حق فرزندت به تو آن است که بدانی وجود او بخشی از وجود توست و نیکیها و بدیهای او در این دنیا وابسته به تو است. باید بدانی که تو در مقام سرپرستی او مسئول هستی که وی را با ادب و تربیت صحیح پرورشدهی و او را به پروردگارش راهنمایی کنی و ...
به گزارش بلاغ؛ شخصیت انسانها در گرو تعلیم و تربیت، محیط و وراثت است. به نظر میرسد از میان سه عامل مذکور، نقش تربیت پررنگتر و برجستهتر است. مهمترین زمان برای تربیت، دوران کودکی است که شخصیت کودکان خام و بدون نقش است و مهمترین مکان، کانون خانواده است. فرزندانِ امروز آیندهسازان فرهنگ و تمدن هستند. هرچقدر والدین در تربیت فرزندان کوشا باشند، افراد باکفایتتری جامعه را تشکیل میدهند. در مقالۀ حاضر به چند راهکار در تربیت بهتر فرزندان اشاره شده است.
***
1. تقویت امور مثبت با نظام پاداشدهی
نظام اجر و پاداش یکی از اصول تربیتی قرآن است که بهوفور از طرف خداوند تعالی استفاده شده است. پاداش، جایگاه ویژهای در رفتار انسانی دارد و در تنظیم رفتارها و ایجاد انگیزه برای پاداشگیرنده بسیار مؤثر است. میتوان گفت تمامی تکالیف شرعی و اخلاقی و رفتارهای دینی همراه با پاداش بوده و هیچ کار نیکی بدون پاداش نخواهد ماند. قرآن کریم در بیانی زیبا بدین نکته اشاره کرده میفرماید: «هرکسی بهاندازه ذرهای کار نیکی انجام دهد، آن عمل نیک را ببیند». (زلزال، آیۀ 7) در آیه 30 سوره کهف تأکید میکند که عمل نیکوی افراد در نزد خدا، دارای پاداش بوده و محفوظ است:
« مسلماً کسانی که ایمان آوردند و کارهای شایسته انجام دادند [پاداششان داده خواهد شد] زیرا ما پاداش کسانی را که کار نیکو کردهاند، تباه نمیکنیم. »(کهف، آیۀ 30)
در تربیت فرزندان،شایسته است که از این شیوۀ قرآن پیروی کرد و رفتارهای پسندیدۀ فرزندان با قرار دادن پاداشهایی برای آنان تقویت شود. بدیهی است که پاداشها باید مناسب با سن فرزندان باشد و مواردی بهعنوان پاداش قرار گیرد که برایشان جذابیت داشته باشد.
2. کنترل فرزند در فضای مجازی
امروزه فضای مجازی، چه برای اوقات فراغت و چه برای کار و شغل، بخشی از زندگی افراد شده است و کودکان نیز از این امر مستثنا نیستند. رها کردن کودکان در فضای مجازی بدون هیچ کنترلی صلاح نیست. اپلیکیشن (نرمافزار)های کنترل فرزند در فضای مجازی (Parental Control) طراحی شده است. این نرمافزارها، موبایلی یا تحت وب هستند که به والدین امکان نظارت و کنترل آگاهانه یا نامحسوس عملکرد فرزندان در فضای مجازی را میدهند و هرکدام دارای قابلیتها و ویژگیهای خاص خود هستند. والدین با آموزش به فرزندان و تنظیم اوقات فراغت آنها و از همه مهمتر برقرار کردن ارتباط عاطفی مناسب با آنها، قادرند تا حدود زیادی رفتار آنها را کنترل کنند. همچنین انس و الفت فرزندان با فضاهای حقیقی مناسب مانند حضور در مساجد و اردوهای فرهنگی و دوستان صالح، استفادۀ از فضای مجازی را کاهش میدهد.
3. آخرتمداری فرزندان
بسیاری از آیات قرآن دربارۀ آخرت (معاد) و لزوم پاسداشت آن است که حاکی از اهمیت آن در بازدارندگی از گناه و محرِّکی برای انجام نیکیهاست. بنابراین پدرومادران با توجه دادن فرزندان به نعمتها و لذات اخروی و هشدار نسبت به عقوبتها و عذابهای انسانهای خطاکار، زمینۀ پرورش و تمایل به خوبیها را در وجود فرزندان آماده میکنند.
هر انسانی در طول زندگی، امتحان و آزمایش میشود. گاهی بین دنیا و آخرت قرار میگیرد و باید فقط یکی را انتخاب کند.بسیاری از انسانها بهخاطر نقد بودن دنیا و شیرینی لذات آن، آخرت را رها میکنند. حضرت عباس(ع) در واقعۀ عاشورا مخیّر بین دنیا و آخرت شد. دنیا، اماننامۀ شمر بود برای زنده ماندن عباس و تنها گذاشتن حسین(ع)؛ و آخرت، ایستادگی با حسین(ع) و شهادت در راهش بود. حضرت ابوالفضل(ع) عزت آخرتمداری را بر لذت دنیاگرایی ترجیح داد. فرزندانمان شایسته است که از ایشان پند گیرند و آخرت را مقدم بر دنیا کنند. به بیان دیگر، منفعت شخصی خود را که همان دنیای آنان است، بر مصالح کشور و دیگر مسلمانان، ترجیح ندهند.
4. ایجاد آرامش و تمرکز ذهن در فرزندان
امروز بشر علیرغم پیشرفت در صنعت و تکنولوژی، بهجای کسب آرامش، روزبهروز از طبیعت اصلی خویش فاصله گرفته و بر استرس و آشفتگیهای ذهنی و در نهایت بر آسیبهای روانتنی خود افزوده است؛ بهطوریکه همهساله در تمامی جوامع از کشورهای جهان، آمار بیماریهای روحی و روانی روندی روبهرشد داشته و داروهای آرامبخش و ضدافسردگی، جزو داروهای پرفروش هستند. بدیهی است که والدین لازم است محیطی آرام و بدون استرس را در خانه برای فرزندان خویش ایجاد کنند تا زمینۀ پیشرفت فرزندان آمادهباشد. چند راهکار زیر میتواند باعث ایجاد آرامش و کمک کار والدین در امر تربیتِ نونهالان خود باشد:
الف) نگرش مثبت، خواب کافی، تغذیه مناسب و انجام ورزش روزانه سبب دستیابی به سلامت و باعث چیرهشدن به بسیاری از استرسهای زندگی امروزی میشود.
ب) هم اکنون تنها زمانی است که فرزندان عملاً در آن هستند و حضور دارند. گذشته فقط در خاطرهها وجود داشته و آینده تنها در پیشبینیهای ما است. زندگی واقعی، بودن در لحظه حال است. به دو روایت دراینباره اشاره میشود:
روایت اول: قال على(ع): «الدهر يومان: يوم لك ويوم عليك، فانْ كان لك فلا تبطر، وإن كان عليك فاصبر» (محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج74، ص420) روزگار دو روز است: روزى به نفع تو و روزى به ضرر تو. اگر روزگار به نفع تو باشد، نبايستى به هوسرانى بپردازى و اگر به ضرر تو باشد، پس صبر کن. روایت دوم: قال على(ع): «لا تشعر قلبك الهمَّ على ما فات، فيشغلك عن الاستعداد لما هو آت» (علىبنمحمد ليثى واسطى، عيون الحكم و المواعظ، ص530)اندوه آنچه را كه گذشته، به خود تلقين مكن؛ چراكه تو را از آمادگى براى آينده بازمىدارد.
پ) پاکسازی هوای داخل منزل یا محل کار از آلایندهها بهوسیلۀ افزودن گلدانهایی به دکور منزل یا دفتر کار هم میتواند راه دیگری برای رهایی از استرس باشد؛ چراکه طبیعت،آنهایی را پرورش میدهد که احساس بهزیستی میکنند.
ث) یادآوری داشتهها و تمرکز بر امور مثبت و به بیان دیگر سپاسگزاری، نقش بسیاری در آرامش و دفع استرس و تنش و بالا بردن اعتماد به نفس دارد. فرزندان را آموزش دهید تا برای تمام نعمتهای کوچکی که دارند قدردانی نشان دهند (نگار سنجریفر، یوگا و مدیریت استرس: هنر زندگیِ دلپذیر، ص66). در قرآن 52 مرتبه واژۀ «شُکر» و مشتقات آن ذکر شده است. بهعنوان نمونه: اگر شکرگزاری كنيد، (نعمت خود را) بر شما خواهم افزود (سورۀ ابراهیم، آیۀ 7). در نقطۀ مقابل، اگر فرزندان بهجای توجه به داشتهها و سپاسگزاری برای آن، به داشتههای مردم توجه کنند، دچار غم و غصه شده و آرامششان تقلیل مییابد. پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) میفرماید: «من نظر الى ما في أيدي النّاس، طال حزنه ودام أسفه» (محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج74، ص172) هركسى به داشتههاى مردم نظر داشته باشد، داراى غمى طولانى و تأسفى دائمى خواهد بود.
5. حضور فرزندان در مساجد
مسجد محل ارتباط با خداوند و عبادت اوست. معارف الهی در آن بیان شده و انسانهای صالح، نیکوکار و متدین در آن رفتوآمد میکنند. بنابراین، حضور فرزندان در چنین مکانی در ارتقاء سطح دینی آنها و اخلاقی شدنشان مؤثر است. برای همین است که در دین بر جایگاه مسجد تأکید شده است. امام خمینی در تحریرالوسیله در بخش مکان نمازگزار به اهمیت جایگاه مسجد در فرهنگ دینی اشاره میکند:
الف) خواندن نماز در مساجد، مستحب است، بلكه بدون عذر، مانند باران، در مسجد حاضر نشدن مخصوصاً براى همسايۀ مسجد مكروه است، حتى در حديث آمده است: «براى همسايۀ مسجد نماز نيست مگر در مسجد».
ب) تعطيل گذاشتن مسجد مكروه است و در حديث آمده است كه «مسجد يكى از سه شكايتكنندهاى است كه روز قيامت به خداوند عزّ و جلّ شكايت مىبرند...» و در حديث دیگری آمده است: «كسى كه بهسوى مسجدى از مساجد خدا برود براى او در برابر هر قدمى كه برمىدارد تا هنگامى كه به منزلش برگردد ده حسنه مىباشد و از او ده سيئه محو مىشود و ده درجه ترفيع مىيابد».
پ) ساختن مسجد از مستحبات مؤكد است و اجر بزرگ و ثواب عظيمى دارد و در حديث آمده كه پيغمبر(ص) فرمود: «هركه در دنيا مسجدى بسازد، خداوند متعال در برابر هر وجب آن، يا فرمود در برابر هر ذراع آن، بهمقدار چهلهزار سال راه پيمودن، شهرى از طلا و نقره و درّ و ياقوت و زمرّد و زبرجد و لؤلؤ به او عطا مىفرمايد (سیدروحاللّه موسوی خمینی، تحريرالوسيله «ترجمۀ فارسى»، ج1، ص170ـ171).
6. تقویت روحیۀ مسئولیتپذیری در فرزندان
شایسته است والدین روحیّۀ مسئولیتپذیری را در فرزندان ایجاد کرده و ارتقا دهند. تقویت روحیّۀ مسئولیتپذیری در فرزندان فواید بسیاری دارد. با مسئولیتپذیری پیشرفت حاصل میشود. فرزندِ مسئولیتپذیر برای رسیدن به اهداف تلاش میکند و از تنپروری و تنآسایی دوری میکند. پیامبر(ص) در مذمت انسانهای بیمسئولیت میفرماید: «مَلْعُونٌ مَنْ أَلْقَى كَلَّهُ عَلَى النَّاس» كسى كه بار خودش را به دوش مردم افكند (و سربار جامعه شود) ملعون است (ابنشعبه حرانی، تحفالعقول، ص37).
در اسلام مسئولیت در چهار حوزۀ ارتباطی مطرح شده است:
الف) رابطۀ شخص با خویشتن: مانند ضرر نزدن به بدن، خودکشی نکردن، دوری از اعتیاد.
ب) رابطۀ شخص با خدا: مانند نیت پاک، نماز و روزه.
پ) رابطۀ شخص با اشیا: مانند اسراف نکردن.
ت) رابطۀ شخص با انسانهای دیگر؛ مانند: مهربانی و نیکی به والدین و خدمت به خلق.
7. آموزش ارزشها به فرزندان
آموزش ارزشها به فرزندان جایگاه پراهمیتی دارد و والدین در این مورد باید اهتمام ویژه داشته باشند. والدینی که فرزندان را به حال خود رها کرده و ارزشها را به آنها انتقال نمیدهند نباید توقع داشته باشند فرزندان صالح و سالمی از نظر روحی و روانی داشته باشند. بنابراین، با رشد جسمانی کودک لازم است آموزشهای دینی نسبت به فهم و درک آنان داده شود. امام صادق(ع) زمان شروع تربیت دینی و آموزش احکام شرعی را هفتسالگی میداند (محمدبنیعقوب کلینی، الکافی، ج5، ص202). فرزندان در آستانه نوجوانی و دوران بلوغ تمایل به مذهب پیدا کرده و زمینهای مساعد برای آموزش احکام و اعتقادات دینی دارند. روزی حضرت رسول(ص) نگاهش به بعضی از کودکان افتاد و فرمود: «وای بر فرزندان آخرالزمان از بیتوجهی پدرانشان. گفتند: یا رسولاللّه از طرف پدران کافر؟ فرمودند: نه، بلکه از طرف والدین مؤمن آنان؛ زیرا واجبات احکام دینشان را به آنان یاد نمیدهند و هرگاه فرزندان به تعلیم دین بپردازند، مانع میشوند. اینگونه والدین به مبلغاندکی از متاع دنیا راضی میشوند که فرزندانشان برای آنان کسب میکنند. من از آنان بیزارم و آنان از من»
(میرزا حسین نوری، مستدرک الوسائل، ج15، ص164).
امام سجاد(ع) در رساله حقوق، وظیفه والدین را در این مورد اینگونه بیان میکند: «حق فرزندت به تو آن است که بدانی وجود او بخشی از وجود توست و نیکیها و بدیهای او در این دنیا وابسته به تو است. باید بدانی که تو در مقام سرپرستی او مسئول هستی که وی را با ادب و تربیت صحیح پرورشدهی و او را به پروردگارش راهنمایی کنی و در اطاعت و فرمانبرداری حضرت حق یاریاش دهی. پدری باش که به وظیفه خود آشنا و به مسئولیت خود آگاه است. پدری که میداند اگر نسبت به او نیکی کند اجر و پاداش خواهد داشت و اگر درباره او بدی کند مستحق مجازات و کیفر خواهد بود» (شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج2، ص662).
8. گزینش نام شایسته
انسان به مقتضای فطرت از نام زیبا و خوشمعنا لذت میبرد و وقتی مورد خطاب قرار میگیرد، احساس شخصیت و سربلندی میکند. اگر نام زشت و بدمعنا داشته باشد موجب آزار روانی او شده و هرگاه مورد خطاب قرار گیرد، احساس سرخوردگی خواهد کرد. او یک عمر با نام خود در اجتماع زندگی میکند و همهجا با آن خطاب میشود. از این رو لازم است نام انسان، محبوب، زیبا، پرمعنا و شایسته باشد (امیرملک محمودی، راهنمای خانواده، ص172). امامان معصوم بر همه فرزندان خود نامهایی با معانی عالی مینهادند و همواره سعی میکردند جامعه و محیط از نامهای نیکو و بامعنا بهرهمند و از نامهای بیمعنا و زشت خالی باشد (سیدعلی حسینیزاده، تربیت فرزند، ج1، ص70). نام نیک از چند جهت در انسان تأثیر میگذارد:
1. تأثیر در رفتار دیگران: نام هر انسانی نمادی از او و بیانگر هویت و شخصیت او برای دیگران است. اگر یک ایرانی با یک خارجی برخورد کند، همین که نام خود را برای او بگوید، ملیت او برای فرد خارجی روشن میشود. مخاطب، هویت فرد را بههمراه نام و مفهوم آن میشناسد و بر طبق آن رفتار میکند.
2. اثر تلقینی: نام انسان برچسبی است که از آغاز تا پایان عمر و حتی در قیامت همراه انسان است و اثر تلقینی دارد؛ زیرا همه افرادی که با انسان سروکار دارند او را بدین نام میخوانند.
3. اثر انگیزشی: انسان بهطور ناخودآگاه میخواهد با بزرگانی که نام او از آنها گرفته شده است همانند شود و خود را مشابه آنان سازد. بنابراین میکوشد چنان رفتار کند که آنان رفتار کردهاند (سیدعلی حسینیزاده، تربیت فرزند، ج1، ص71ـ72).
9. راستی و صداقت
یکی از روشهای مهم در تربیت، راستگویی و صداقت در رفتار و گفتار با کودک و پرهیز از دروغ، تزویر، و حیله است. کودک، هم راستی را خوب درک میکند، هم دروغ وحیله را. کسانی که گمان میکنند کودک این مسائل را درک نمیکند و آنها بدون ایجاد دردسر بر خود و فرزندانشان، تنها با دادن وعدهای دروغین، به خواسته خویش و صلاح فرزندانشان دست یافتهاند در اشتباهند. والدین با این کار، بزرگترین مشکل را برای خود و فرزند تراشیدهاند؛ زیرا فرزند از همان سنین کودکی بیصداقتی والدین را درک کرده و این الگویی برای آینده او خواهد بود. بیصداقتی با کودک از سه جهت آثار ضدتربیتی دارد:
1. والدین الگویی عملی برای کودکان محسوب میشوند و کودکان در رفتارهای خلاف و انحرافی از بزرگترها تقلید میکنند. صداقت والدین درس عملی برای فرزندان است که آثار آن از درس گفتاری بسیار بیشتر است.
2. والدین از این طریق اعتماد فرزندان خود را از دست میدهند. فرزندی که با بیصداقتی والدین مواجه میشود به حرف و قول آنها اعتمادی نخواهد داشت و با دیده تردید به آنها مینگرد و کارهای تربیتی در او بیاثر خواهد بود.
3. والدین از این طریق به شخصیت کودک لطمه میزنند. کودکی که با بیصداقتی، تزویر، و دروغ با او رفتار شده، احساس میکند ارزش او همان است؛ زیرا اگر ارزش، احترام و شخصیت داشت اینگونه با او برخورد نمیشد (سیدعلی حسینیزاده، تربیت فرزند، ج1، ص149ـ150).
10. دعا برای نیکبختی کودک
افزون بر رعایت حقوق مادی و معنوی فرزندان، یکی از مهمترین وظایف والدین، دعا برای نیکبختی و سعادت فرزندان است. شایسته است والدین بر این امر مهم توجه خاصی داشته باشند و در شرایط مساعد روحی و فرصتهای ویژه، فرزندان خود را دعا کنند. از مطالعه شرح حال برخی از بزرگان چنین بهدست میآید که رمز موفقیت آنها مرهون دعای پدر و مادرشان بوده است (عبدالکریم پاکنیا، حقوق متقابل والدین و فرزندان، ص15).
به طور کلی دعا برای سلامتی و رستگاری کودک، در هر لحظه و مرحلهای از تربیت او مؤثر است. دعا برای فرزند صرفنظر از تأثیرات روحی، معنوی و جسمی، تأثیرات روانی و تلقینی نیز دارد؛ زیرا وقتی فرزند والدینی دارد که باور به خدا و استمداد از او را هر دم زمزمه میکنند، او نیز بدان سو کشیده خواهد شد. دعا در سیره معصومان از جایگاه ویژهای برخوردار است؛ حتی هنگامی که انسان تصمیم بر امر ازدواج میگیرد، بر دعا کردن برای برخورداری از فرزند صالح تأکید شده است. (سیدعلی حسینیزاده، تربیت فرزند، ج1، ص67)
11. عادت دادن فرزندان به دعا و ذکر
معصومان فرزند خود را به دعا و ذکر عادت میدادند. از امام صادق(ع) نقل شده است که فرمود: «پدرم ما را جمع میکرد و امر میکرد که ذکر خدا بگوییم تا آنگاه که خورشید طلوع کند» (محمدبنیعقوب کلینی، الکافی، ج4، ص366). همچنین زید پسر امام زینالعابدین(ع) میگوید: «پدرم در شب نیمه شعبان همه ما را جمع میکرد. شب را به سه قسمت تقسیم میکرد. یک قسمت آن را با ما نماز میخواند. آنگاه دعا کرده و ما آمین میگفتیم. سپس استغفار میکرد و ما هم استغفار میکردیم و از خدا طلب بهشت میکردیم تا فجر طلوع کند». (محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج80، ص115)