دریاچه ارومیه چگونه احیاء شد و رمز حیاتش؟

در مورد تاریخ خشک شدن و علل خشک شدن دریاچه ارومیه نظرات مختلفی به میان آمده است. وحید جلال زاده، استاندار وقت آذربایجان غربی و نماینده کنونی ارومیه در مجلس طی سخنانی در تاریخ 1390 گفته بود: «دریاچه ارومیه از غفلت 50 ساله رنج می‌برد و دوره خشکسالی این دریاچه از سال 70 آغاز شده است.» وی در زمینه تاثیر احداث پل میانگذر بر روی دریاچه ارومیه نیز گفته بود: «این پل هیچ تاثیری در خشک شدن آب دریاچه نداشته و تنها در چرخش آب در دو طرف پل تاثیرگذار بوده است.» اگرچه حسین دلیریان، سخنگوی سازمان فضای ایران، در حساب توئیتری خود در 7 دی‌ماه سال گذشته نوشته بود: «سازمان فضایی ایران با بررسی تصاویر ماهواره‌ای اعلام می‌کند که پل کلانتری نقش بسزایی درخشک شدن دریاچه ارومیه داشته است، میزان مصالح واردشده به دریاچه برای احداث این میانگذر و برهم خوردن چرخه جریان‌های آبی در نیمه شمالی و جنوبی این دریاچه، یکی از عوامل تخریب اکوسیستم و خشک شدن آن است».

برخی منابع دیگر نیز زمان آغاز خشک شدن دریاچه را طبق تصاویر ماهواره‌ای از ابتدای دهه 80 می‌دانند، به گونه‌ای که تصاویر نشان می‌دهند تا اواخر دهه 80، حدود 88 درصد از مساحت این دریاچه خشک شده است. سد‌سازی بی‌رویه، احداث بزرگراه بر روی دریاچه و استفاده بی‌رویه از منابع آب حوضه آبریز دریاچه و همچنین بارش کم برف و باران در سال‌های متمادی از عوامل خشک شدن دریاچه ارومیه طی حداقل 20 سال اخیر عنوان شده است. برخی کارشناسان نیز برداشت آب بی‌رویه توسط کشاورزان و ساکنان محلی از رودخانه‌های منتهی به حوضه آبریز دریاچه از جمله رودخانه زاب را در فهرست عاملان خشک شدن این دریاچه می‌دانند.

اما در آخرین اظهار نظر، معتمدیان، دبیر کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه در 29 فروردین ماه امسال، وضعیت کنونی دریاچه ارومیه را نتیجه شرایط نزدیک به ۲۰ سال اخیر دانسته و گفته است: «تحولاتی چون تغییرات اقلیمی، کاهش بارندگی، مصرف زیاد آب و برداشت مازاد از چاه‌های کشاورزی منطقه، شرایط کنونی دریاچه ارومیه را موجب شده است.»

اقدامات احیائی دریاچه ارومیه از 17 سال گذشته

با انتشار تصاویر ماهواره‌ای از دریاچه ارومیه، از حدود 17 سال قبل، اقدامات برای جلوگیری از گسترش خشکی به سایر نقاط دریاچه آغاز شد و برنامه عمران سازمان ملل در ۱۳۸۴ طرح حفاظت از تالاب ‌های ایران را تصویب کرد. در سال ۱۳۸۷ «تفاهم‌نامه مشترک حفاظت و مدیریت پایدار حوضه دریاچه ارومیه بین سازمان محیط‌ زیست و وزارتخانه‌های جهاد کشاورزی و نیرو و استانداری کردستان، آذربایجان شرقی و غربی» امضا شد؛ سال بعد، سازمان محیط‌ زیست برنامه مدیریت جامع دریاچه ارومیه را تدوین کرد و خرداد ۱۳۸۸ استراتژی حفاظت و بهره‌برداری پایدار از دریاچه ارومیه تصویب شد. در اولین جلسه هیئت دولت در ۱۳۹۲ بحث احیای دریاچه ارومیه مطرح شد و دریاچه در قالب طرح‌‌های ستاد احیا قرار گرفت و مقرر شد ظرف مدت ۱۰ سال، از ۱۳۹۴ دریاچه به تراز اکولوژیک خود برسد. لازم به ذکر است تراز اکولوژیک دریاچه ارومیه 1/1274 متر است و منظور از «تراز اکولوژیک» یعنی ترازی که موجودات زنده در ارتباط با محیط‌زیست بتوانند ارتباط متقابل داشته باشند. طبق آخرین آمار اعلام شده، تراز دریاچه ارومیه تا تاریخ 24 فروردین‌ماه امسال 30/1270 متر، یعنی 4 متر کمتر از تراز اکولوژیک مورد نیاز دریاچه آب در آن موجود است.

طرح ستاد احیای دریاچه ارومیه از سال 94 طراحی و برنامه‌ریزی شد و به دلایلی چون تامین نشدن اعتبار در دوران پایانی دولت دوازدهم اجرایی نشد تا اینکه آقای رئیسی در سفر خود به ارومیه در سال 1401 آغاز به کار اولین سامانه انتقال آب به دریاچه ارومیه را رسماً در دستور کار دولت قرار داد و فاز اول سامانه انتقال آب به دریاچه در 5 اسفندماه سال گذشته افتتاح شد. احداث سامانه‌های انتقال آب به دریاچه ارومیه که اکنون به ثمر نشسته است، همان‌طور که گفته شد، از دولت قبل آغاز شد و اکنون این طرح که در ابتدا برای مهار و کنترل آب‌های مرزی کار خود را آغاز کرد، از اجزای مختلفی شامل سد «کانی‌سیب» با حجم مخزن 221 میلیون مترمکعب، تونل انتقال آب به طول 36 کیلومتر، کانال روباز انتقال آب از تونل تا رودخانه «گدار» به طول 11 کیلومتر و پس از آن انتقال آب از طریق «گدارچای» به طول 28 کیلومتر تا دریاچه ارومیه تشکیل شده و هدف آن انتقال سالانه بیش از 600 میلیون مترمکعب آب از حوضه آبریز رودخانه «زاب» به دریاچه ارومیه است. برای اجرای این طرح 35 هزار میلیارد ریال هزینه شده که از این میزان 10 هزار میلیارد ریال سهم دولت سیزدهم است.

اقناع ‌سازی کشاورزان برای تغییر الگوی کشت

محمدصادق معتمدیان، استاندار آذربایجان غربی و دبیر کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه سوم اسفند 1401 با بیان اینکه برنامه ۱۸ ماهه برای اتمام برنامه‌های سخت‌افزاری نیمه تمام احیای دریاچه تدارک دیده شده است، گفته بود: «طرح انتقال آب از سد کانی سیب به سمت دریاچه ارومیه (احداث تونل)، ساخت تصفیه خانه‌ها و لوله‌های انتقال پساب تصفیه شده از دو شهر ارومیه و تبریز به سمت دریاچه ارومیه، انتقال بخشی از آب سد «سیلوه» به سمت دریاچه از جمله طرح‌های سخت‌افزاری است که با اعتبارات قابل توجه اجرایی شده و در مراحل مختلف قرار دارد. تا سه ماه آینده (اواسط اردیبهشت 1402) طرح انتقال آب از سد سیلوه به «چپرآباد» و از این طریق به دریاچه ارومیه به بهره‌برداری می‌رسد که البته برای اجرای کامل این طرح، ۱۵۰‌ میلیارد تومان اعتبار از سوی دولت تخصیص داده شده است.»

وی با اشاره به اینکه فاز دوم این طرح که دهه فجر 1402 افتتاح می‌شود، افزود: «آبی که منتقل می‌شود، مازاد حوضه بوده و زمان رها‌سازی آن هم در ایام غیر زراعی تمهید شده است، البته در فصول زراعی هم با حفاظت از سوی نهادهای مسئول، آب به سمت دریاچه ارومیه روان خواهد بود». به گفته دبیر کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه» برای اجرای برنامه‌های نرم‌افزاری در کنار اقدامات سخت‌افزاری جهت احیای دریاچه ارومیه، تعامل حداکثری دستگاه‌ها در مدیریت مصرف بخش کشاورزی نیاز است و البته اقناع‌‌سازی کشاورزان برای تغییر الگوی کشت از جمله مهم‌ترین اقداماتی است که باید انجام شود.

گفتنی است، در اولین گام طرح انتقال آب به دریاچه، 300 میلیون متر مکعب از حوضه آبریز رودخانه زاب تا پایان سال آبی به دریاچه منتقل می‌شود و گام‌های بعدی آن همان‌طور که بیان شد، طبق گفته مسئولان استانی و کشوری امسال عملیاتی خواهد شد.

لزوم توجه به اقدامات بیست‌وشش‌گانه ستاد احیای دریاچه ارومیه

با همه تلاش‌های دولت قبل و فعلی، نباید انتظار داشت که احیای دریاچه ارومیه تنها با انتقال آب و آغاز طرح‌های سخت‌افزاری میسر شود؛ این نکته‌ای است که محرابیان، وزیر نیرو در 5 اسفندماه پارسال و در مراسم افتتاح سامانه انتقال آب از کانی سیب به دریاچه ارومیه به آن تاکید می‌کند و می‌گوید: «نباید انتظار داشت که با افتتاح این طرح و انتقال آب از سد کانی سیب به دریاچه ارومیه، این دریاچه بزرگ و پهناور احیا شود، بلکه لازم است تمام اقدامات بیست‌وشش‌گانه ستاد احیا به انجام و سامان برسد و مهم‌تر از آن، این‌که الگوی مصرف آب و الگوی کشت در حوضه آبی دریاچه ارومیه تغییر یابد.

وزیر نیرو همچنین در مورد سایر اقدامات برای احیای نگین آبی آذربایجان می‌گوید: «اجرای پروژه خط انتقال پساب از آذربایجان شرقی به دریاچه، از دیگر اقداماتی است که در دست اجراست. هرچند بهره‌برداری از سامانه انتقال آب، سنگین‌ترین برنامه بود و بیشترین اعتبار را نیز به خود اختصاص داد. طبیعتا اگر دیگر برنامه‌ها از جمله رعایت الگوی کشت و مصرف آب بخش کشاورزی به درستی انجام نشود، شاید نتوانیم به اهداف کامل طرح دست یابیم. خوشحالم که بگویم با بارش‌هایی که در دی و بهمن داشتیم، بخش قابل توجهی از کسری بارش‌های فصل پاییز جبران شد، اما ما سه خشکسالی متوالی و سنگین را پشت سر گذاشته‌ایم و طبیعتاً با دو ماه بارش خوب نمی‌توانیم شاهد بهبود کامل شرایط باشیم. علاوه‌بر اینکه براساس آمارها، بارش‌های شمال غرب کشور نسبت به دیگر نقاط 37 درصد کمتر بوده است.»

آبگیری کامل ۶ تالاب اقماری پارک ملی دریاچه ارومیه 

با توضیح اقدامات انجام شده و مورد نیاز برای احیای دریاچه ارومیه، همان‌طور که اشاره شد، علاوه‌بر افزایش 17 سانتی متری دریاچه ارومیه طی روزهای اخیر مدیرکل حفاظت محیط زیست آذربایجان غربی در 28 فروردین ماه امسال از آبگیری کامل 6 تالاب اقماری پارک ملی دریاچه ارومیه خبر داده و گفته است: با بهره‌برداری از فازهای اولیه پروژه‌های احیاء دریاچه ارومیه در هفته‌های پایانی سال گذشته، وضعیت زیست محیطی پارک ملی دریاچه ارومیه روز به روز بهتر می‌شود و شاهد بهبود وضعیت اکولوژیکی و زیست محیطی در پارک ملی دریاچه ارومیه هستیم که نویدبخش روزهای خوب برای محیط زیست استان است. 

سعید شهند با اشاره به کاهش میزان شوری آب دریاچه و تاثیر آن در بازگشت تنها زیستمند آن به چرخه حیات هم گفته است: با افزایش میزان آب‌های ورودی به دریاچه ارومیه، مقدار شوری آب کاهش قابل توجهی داشته است که در نتیجه آن پیش‌بینی می‌شود روند تفریخ سیست آرتمیا (آرتمیا جانداری است سخت‌پوست که در آب‌های شور زندگی می‌کند) زودتر از سال‌های گذشته اتفاق بیفتد و شرایط برای حیات و فعالیت آرتمیا اورمیانا در دریاچه ارومیه مناسب باشد. وی در مورد آبگیری کامل 6 تالاب اقماری پارک ملی دریاچه در جنوب استان آذربایجان غربی هم گفته است با تلاش شبانه‌روزی کارکنان اداره کل حفاظت محیط زیست و همکاری سازمان آب منطقه‌ای استان، تالاب‌های دورگه سنگی، طالقان‌، قوپی باباعلی، حسنلو، سولدوز و کانی برازان در جنوب استان در حوزه شهرستان‌های نقده و مهاباد به‌صورت کامل آبگیری شده‌اند که چهار تالاب از این تالاب‌ها در کنوانسیون رامسر ثبت شده و از جمله تالاب‌های بین‌المللی کشور هستند.

افزایش 26 سانتی متری تراز دریاچه ارومیه نسبت به سال آبی گذشته

مدیرکل دفتر حفاظت و احیای تالاب‌ها سازمان حفاظت محیط زیست در تشریح آخرین وضعیت تراز و سطح آب دریاچه ارومیه به کیهان گفت: تراز دریاچه ارومیه در مورخ 24 فروردين به 30/1270 متر رسیده است، این درحالی است که پایین‌ترین سطحی که در سال آبی گذشته در آبان‌ماه ثبت شده میزان 04/1270 بوده است. بنابراین نسبت به آبان ماه سال گذشته 26 سانتی متر تراز آب دریاچه افزایش یافته، ضمن اینکه باید توجه داشت سال گذشته در 24 فروردین ماه تراز آب 77/1270 بوده و سطح آب نیز که اکنون 1251 کیلومتر مربع است نسبت به سال آبی گذشته حدود 1300 کیلومتر مربع کاهش یافته است.

آرزو اشرفی زاده تاکید کرد: خوشبختانه با بارش‌هاي اخير صورت گرفته در حوضه درياچه اروميه ميزان بارش از ميانگين بلندمدت نیز بيشتر شده است. انتظار مي‌رود با اين بارش‌ها و تكميل اقدامات سخت‌افزاري در سال جاري شاهد تخصيص حقابه زيست محيطي درياچه باشيم، در غير اين صورت در انتهاي تابستان وضعيت درياچه از شرايط سال قبل بدتر خواهد بود.

وی در مورد مهم‌ترین اقدامات ستاد یا کارگروه ملی احیای دریاچه ارومیه گفت: موضوع اصلی که در بحث احیای دریاچه ارومیه در دستور کار است، موضوعات مربوط به تکمیل حوزه‌های سخت‌افزاری است که از قبل نیز برخی از این اقدامات در حال پیگیری بوده است. تکمیل طرح انتقال آب رودخانه زاب، تکمیل شبکه‌های فاضلاب و انتقال پساب تصفیه‌خانه‌ها به دریاچه ارومیه در دست اجرا است. خوشبختانه فاز اول پروژه انتقال آب زاب به دریاچه به بهره‌برداری رسید و بنا به اظهارات وزیر محترم نیرو، تصفیه خانه‌ها نیز اواخر بهار امسال بهره‌برداری خواهند شد. لازم به ذکر است از زمان افتتاح کانال انتقال آب از زاب به دریاچه تا کنون حدود 55 تا 60 میلیون مترمکعب آب انتقال داده شده است.

نیاز محیط زیستی ۴/۳ میلیارد متر مکعبی آب دریاچه 

مدیرکل دفتر حفاظت و احیای تالاب‌ها سازمان حفاظت محیط زیست در رابطه با مسئله برداشت آب از حوضه‌های آبریز دریاچه خصوصاً دریاچه زاب، توسط کشاورزان و افراد محلی تاکید کرد: اصل مهم در احیای دریاچه آن است که در بخش کشاورزی، اصلاح الگوی کشت و بهره وری آب اقدامات موثری انجام شود تا نیاز محیط زیستی(حقابه) 3.4 میلیارد متر مکعبی آب دریاچه ارومیه تامین شود. باید توجه داشت که مصرف‌کننده اصلی آب دریاچه ارومیه، بخش کشاورزی است و با صرفه‌جویی و بالا بردن بهره‌وری در این بخش اتفاقات تاثیرگذاری رخ خواهد داد. وی ادامه داد: در زمستان سال قبل انسداد دريچه انهار كشاورزي به منظور جلوگيري از هدر رفت آب به صورت مشترك توسط سازمان و وزارت نيرو پايش گرديد و همكاري مناسبي در اين خصوص و همچنين احيا تالاب‌هاي اقماري درياچه به عنوان سايت‌هاي پشتيبان اكولوژيك درياچه صورت پذيرفت. این مقام مسئول در سازمان محیط زیست با اشاره به نقش نهادهای مسئول جهت حفاظت و به ثمر نشستن طرح احیای دریاچه ارومیه بیان داشت: سازمان حفاظت محیط زیست و سایر نهادهای مسئول درحال رصد و پایش به منظور جلوگیری از برداشت آب انتقالی از کانال زاب به دریاچه ارومیه هستند، اما واقعیت این است که احیای دریاچه ارومیه جز با همراهی مردم میسر نخواهد شد و همان‌طور که مردم انتظار نجات دریاچه را دارند، خودشان نیز باید به این امر اهتمام داشته باشند. اشرفی زاده با بیان اینکه جلوگيري از ساخت سدهاي جديد در حوضه تا رسيدن به شرايط پايدار براي درياچه و مديريت صحيح منابع و مصارف آب حوضه ضروري است، افزود: اقداماتی که ستاد برای احیای دریاچه ارومیه پیگیری می‌کند، عمدتاً مربوط به بخش سخت‌افزاری است، ليكن برای نجات دریاچه باید در صرفه‌جویی آب در بخش کشاورزی و اصلاح الگوی کشت و مديريت صحيح منابع و مصارف آب حوضه اقدامات موثری را شاهد باشیم.