به گزارش بلاغ؛ مروری بر فضایل، مناقب و نقش کریمه اهل‌بیت(س) در نهضت فرهنگی رضوی و چرایی و چگونگی هجرت آن بانوی بزرگوار به ایران در گفت‌وگو با دکتر فاطمه‌سادات علوی، عضو هیئت علمی جامعة‌المصطفی(ص)
– یکی از ویژگی‌های اساسی سیره ائمه شیعه(ع)، فرصت‌سازی آن بزرگواران از هر تهدید و هجمه است. مثلاً، چنان‌که می‌دانید، امام رضا(ع) پس از هجرت اجباری به مرو، از آن اتفاق، فرصتی طلایی برای تبیین آموزه‌های اهل‌بیت(ع) که همان آموزه‌های ناب اسلامی است، ساخت و حرکت فرهنگی بزرگ و تأثیرگذار آن حضرت، اسباب گسترش این آموزه‌ها را در سراسر فلات ایران فراهم و کشور ما را در دوره‌های بعد، به یکی از مهم ترین مراکز استقرار اندیشه‌های شیعی تبدیل کرد. بدیهی است که خاندان و کسانی که به امامت آن‌حضرت معتقد بودند نیز با توجه به طرح بزرگ و بنیادی امام(ع)، در راستای مشارکت در این اقدام بزرگ، گام بر می‌داشتند. مهم ترینِ این افراد، حضرت فاطمه معصومه(س) خواهر بزرگوار امام رضا(ع) بود که برخی از علما و مورخان معتقدند هجرت و سفر تاریخ‌سازش به ایران، در سال 201ق، در راستای همکاری در نهضت فرهنگی امام رضا(ع) صورت گرفت؛ هر چند که ارتباط عاطفی و علاقه به برادر را نیز باید یکی از عوامل اصلی این سفر تاریخی بدانیم.
به مناسبت فرارسیدن سالروز رحلت جانسوز کریمه اهل‌بیت(س) و برای اطلاع از جزئیات سفر تاریخی آن حضرت به ایران و چرایی و چگونگی آن، با دکتر فاطمه‌سادات علوی، عضو هیئت علمی جامعة‌المصطفی(ص) گفت‌وگویی ترتیب دادیم که مشروح آن در پی می‌آید.
در ایام رحلت جان گداز کریمه اهل‌بیت(س) قرار داریم و شایسته است پیش از ورود به بحث، صحبتی هر چند مختصر درباره مناقب و فضایل آن بزرگوار داشته‌باشیم.
بله، همین‌طور است. حضرت معصومه(س)، طبق آن‌چه که می‌توان از روایات تاریخی به دست آورد، شخصیتی بسیار ممتاز و فضایل پرشماری دارد. او در دوران کودکی و نوجوانی، تحت نظارت و تربیت دو امام معصوم علیهم‌السلام تربیت شد و این مسئله، در کنار استعداد و صفات ذاتی که در آن وجود مقدس قرار داشت، باعث شد که هم در مقامات معنوی و هم در مدارج علمی، به سطحی بسیار بالا برسد. بر اساس روایتی که در کتاب «کشف اللئالی»، اثر ابن‌العرندس، دانشمند نامی شیعه در قرن نُهُم هجری قمری وجود دارد، حضرت معصومه(س)، هنگام غیبت امام کاظم(ع) در منزل و شاید در شهر مدینه، در مواردی، پاسخگوی پرسش‌های شیعیانی بوده‌است که از سرزمین‌های دور برای طرح مسائل خود، نزد امام(ع) مشرف شده‌بودند. حضرت فاطمه معصومه(س) از بانوان محدثه است؛ از مشایخ اجازه و از رُوّاتی است که از ایشان احادیثی درباره دوستی آل‌محمد علیهم‌السلام و نیز روایات مشهوری مانند حدیث «غدیر» و حدیث «منزلت» نقل شده و این مسئله، با توجه به نقل بدونِ واسطه این روایات از معصومین(ع)، اهمیت فراوانی دارد. روایات مشهوری مانند حدیث «فاطمیّات» که حضرت فاطمه معصومه(س) در سلسله راویان آن قرار دارد (که همگی بانوان منتسب به اهل‌بیت(ع) هستند و نام گرامی‌شان فاطمه است)، مبنی بر این‌که «هر کس بر دوستی آل‌محمد(ص) بمیرد، شهید از این جهان رخت بربسته است»، زمانی از سوی حضرت معصومه(س) مطرح و ارائه شد که دوستداران اهل‌بیت(ع) با توجه به اختناقی که هارون به وجود آورده‌بود، در وضعیت بسیار وخیمی قرار داشتند و در واقع باید نقل این حدیث را به نوعی تلاش حضرت فاطمه معصومه(س)، برای ایفای نقش مؤثر در نهضت مکتبی و مبارزه فرهنگی شیعه بدانیم که با هجرت امام رضا(ع) و جمعی از یاران آن‌حضرت به ایران، آغاز شده‌بود.
به موضوع هجرت امام رضا(ع) به ایران اشاره کردید که سفر حضرت معصومه(س) و جمعی از برادران و خاندان آن‌حضرت را به کشور ما در پی داشت. درباره علت حرکت حضرت معصومه(س) به سوی ایران، دلایلی وجود دارد که گاه در تضاد با هم قرار دارند. لطفاً بفرمایید روایات تاریخی درباره این سفر و علت آن چه می‌گویند؟
درباره این‌که دلیل سفر حضرت معصومه(س) به ایران چه بود، نظرات متفاوتی وجود دارد.به این صورت که برخی بر این باور هستند آن‌حضرت به دستور امام رضا(ع) راهی ایران شد؛ به صورتی که امام(ع)، مدتی بعد از اقامت در مرو، از حضرت معصومه(س) خواست نزد ایشان برود. روایتی دیگر هم هست که این حرکت به سمت ایران را ناشی از نگرانی و البته، رابطه عاطفی و شخصی حضرت معصومه(س) با برادر بزرگوارش می‌داند. نباید از یاد ببریم که حضرت معصومه(س) و امام رضا(ع)، خواهر و برادر تنی، یعنی از یک پدر و مادر بودند و اگر نگوییم مهم‌ترین دلیل ، حداقل یکی از دلایل اصلی سفر حضرت معصومه(س) به ایران، همین رابطه عاطفی و شوق دیدار برادر بود. از سوی دیگر، با هجرت اجباری امام رضا(ع) به مرو، خلاء حضور آن‌حضرت در مدینه به شدت احساس می‌شد و سخنان امام(ع) مبنی بر بازنگشتن شان از این سفر که در آخرین ساعات حضور در مدینه ایراد شد، بستگان و نزدیکان را دچار نگرانی دایمی کرده‌بود و آن ها هر لحظه منتظر رسیدن خبر شهادت امام رضا(ع) بودند. دور از ذهن نخواهد بود اگر سفر حضرت معصومه(س) به ایران را با توجه به چنین دغدغه و نگرانی تحلیل کنیم اما همان‌طور که گفتم، می‌توان دلایل دیگری نیز، بر این دلایل افزود.
مثلاً چه دلایلی؟
مثلاً این‌که هجرت امام رضا(ع) به ایران مقدمه یک تحول عظیم فکری، در جامعه خمود آن روزگار بود و البته آغاز یک مبارزه فرهنگی آشکار با مخالفان اسلام و دشمنان اهل‌بیت(ع). با توجه به این موضوع مهم، هجرت حضرت معصومه(س) نمی‌تواند یک هجرت عادی تلقی شود. آن‌حضرت، در آن زمان، فاضل‌ترین بانوی خاندان رسالت محسوب می‌شد – درباره جایگاه علمی و معنوی حضرت معصومه(س) قبلاً نکاتی را عرض کردم – بنابراین، سفر و هجرت آن‌حضرت به ایران نیز، می‌توانست بخشی از این برنامه بزرگ باشد.
برویم به سراغ موضوع مسیر حرکت حضرت معصومه(س) و انتخاب شهر قم از سوی آن‌حضرت به عنوان اقامتگاه آخر. ظاهراً مسیری را که حضرت معصومه(س) برای رسیدن به مرو انتخاب کرد، با مسیر حرکت امام رضا(ع) فرق داشت. اولاً از تفاوت‌های این دو مسیر بگویید و ثانیاً، بفرمایید که دلیل انتخاب قم از سوی حضرت معصومه(س) چه بود؟
همان‌طور که اشاره کردید، مسیر سفر کریمه اهل‌بیت(س) با برادر بزرگوار ایشان تفاوت داشت. سفر حضرت معصومه(س)، از راه اصلی و میانه ایران صورت گرفت و به نظر می‌رسد به دلیل اعتبار تشیع در شهر قم، هنگامی که بیماری آن‌حضرت در ساوه شدت پیدا کرد، درخواست فرمود که ایشان را به شهر قم ببرند. این شهر به دلیل حضور خاندان اشعری و فعالیت‌های آن ها، یکی از مراکز مهم شیعیان در ایران محسوب می‌شد. در کتاب‌های رجالی شیعه، برخی از اعضای این خاندان را از اصحاب ائمه اطهار(ع) دانسته‌اند. ارتباط قمی‌ها با امامان(ع) از دوران امام محمدباقر(ع) برقرار بود و طبق گزارش نویسنده «تاریخ قم»، شیعیان این شهر اولین کسانی بودند که برای امامان شیعه(ع) خمس می‌فرستادند؛ آن هم در عصر اختناق اموی و عباسی. این شهر همواره مأوا و پناهگاه علویان و طالبیان بود، تا جایی که در برخی متون تاریخی، از آن با عنوان «مأوای فاطمیان» یاد شده‌است. اگر بپذیریم که امامزاده احمد بن محمد حنفیه، فرزند یا نواده محمد بن حنفیه، فرزند امیرمؤمنان(ع) است، می‌توانیم سابقه هجرت و اقامت علویان در شهر قم را به اواخر قرن اول و اوایل قرن دوم هجری برسانیم. در دوره‌های بعد نیز، شاهد حضور فقهای برجسته شیعه در این شهر هستیم که با ائمه(ع) و در دوران غیبت، با نواب امام زمان(عج) ارتباط داشتند. حسین بن روح نوبختی، یکی از نواب حضرت بقیة‌ا...(عج)، کتاب «التأدیب» را برای گروهی از فقهای قم فرستاد تا درباره آن اظهار نظر کنند. دلیل انتخاب این شهر از سوی حضرت معصومه(س)، مبتنی بر سوابق پسندیده قم و اهل آن بود. آن حضرت در این شهر 17 روز اقامت کرد و نهایتاً بر اثر بیماری رحلت فرمود. پیکر مطهر حضرت فاطمه معصومه(س) در یکی از زمین‌های موسی بن خزرج اشعری که به «بابلان» مشهور بود، به خاک سپرده شد و موسی، سایه‌بانی از جنس حصیر، برای آن مرقد مطهر قرار داد. بعدها، در سال 256ق، سیده زینب، از نوادگان امام جواد(ع) به قم رفت و بر فراز مرقد حضرت معصومه(ص)، قُبّه‌ای بنا کرد.
جواد نوائیان رودسری
– یکی از ویژگی‌های اساسی سیره ائمه شیعه(ع)، فرصت‌سازی آن بزرگواران از هر تهدید و هجمه است. مثلاً، چنان‌که می‌دانید، امام رضا(ع) پس از هجرت اجباری به مرو، از آن اتفاق، فرصتی طلایی برای تبیین آموزه‌های اهل‌بیت(ع) که همان آموزه‌های ناب اسلامی است، ساخت و حرکت فرهنگی بزرگ و تأثیرگذار آن حضرت، اسباب گسترش این آموزه‌ها را در سراسر فلات ایران فراهم و کشور ما را در دوره‌های بعد، به یکی از مهم ترین مراکز استقرار اندیشه‌های شیعی تبدیل کرد. بدیهی است که خاندان و کسانی که به امامت آن‌حضرت معتقد بودند نیز با توجه به طرح بزرگ و بنیادی امام(ع)، در راستای مشارکت در این اقدام بزرگ، گام بر می‌داشتند. مهم ترینِ این افراد، حضرت فاطمه معصومه(س) خواهر بزرگوار امام رضا(ع) بود که برخی از علما و مورخان معتقدند هجرت و سفر تاریخ‌سازش به ایران، در سال 201ق، در راستای همکاری در نهضت فرهنگی امام رضا(ع) صورت گرفت؛ هر چند که ارتباط عاطفی و علاقه به برادر را نیز باید یکی از عوامل اصلی این سفر تاریخی بدانیم.
به مناسبت فرارسیدن سالروز رحلت جانسوز کریمه اهل‌بیت(س) و برای اطلاع از جزئیات سفر تاریخی آن حضرت به ایران و چرایی و چگونگی آن، با دکتر فاطمه‌سادات علوی، عضو هیئت علمی جامعة‌المصطفی(ص) گفت‌وگویی ترتیب دادیم که مشروح آن در پی می‌آید.
در ایام رحلت جان گداز کریمه اهل‌بیت(س) قرار داریم و شایسته است پیش از ورود به بحث، صحبتی هر چند مختصر درباره مناقب و فضایل آن بزرگوار داشته‌باشیم.
بله، همین‌طور است. حضرت معصومه(س)، طبق آن‌چه که می‌توان از روایات تاریخی به دست آورد، شخصیتی بسیار ممتاز و فضایل پرشماری دارد. او در دوران کودکی و نوجوانی، تحت نظارت و تربیت دو امام معصوم علیهم‌السلام تربیت شد و این مسئله، در کنار استعداد و صفات ذاتی که در آن وجود مقدس قرار داشت، باعث شد که هم در مقامات معنوی و هم در مدارج علمی، به سطحی بسیار بالا برسد. بر اساس روایتی که در کتاب «کشف اللئالی»، اثر ابن‌العرندس، دانشمند نامی شیعه در قرن نُهُم هجری قمری وجود دارد، حضرت معصومه(س)، هنگام غیبت امام کاظم(ع) در منزل و شاید در شهر مدینه، در مواردی، پاسخگوی پرسش‌های شیعیانی بوده‌است که از سرزمین‌های دور برای طرح مسائل خود، نزد امام(ع) مشرف شده‌بودند. حضرت فاطمه معصومه(س) از بانوان محدثه است؛ از مشایخ اجازه و از رُوّاتی است که از ایشان احادیثی درباره دوستی آل‌محمد علیهم‌السلام و نیز روایات مشهوری مانند حدیث «غدیر» و حدیث «منزلت» نقل شده و این مسئله، با توجه به نقل بدونِ واسطه این روایات از معصومین(ع)، اهمیت فراوانی دارد. روایات مشهوری مانند حدیث «فاطمیّات» که حضرت فاطمه معصومه(س) در سلسله راویان آن قرار دارد (که همگی بانوان منتسب به اهل‌بیت(ع) هستند و نام گرامی‌شان فاطمه است)، مبنی بر این‌که «هر کس بر دوستی آل‌محمد(ص) بمیرد، شهید از این جهان رخت بربسته است»، زمانی از سوی حضرت معصومه(س) مطرح و ارائه شد که دوستداران اهل‌بیت(ع) با توجه به اختناقی که هارون به وجود آورده‌بود، در وضعیت بسیار وخیمی قرار داشتند و در واقع باید نقل این حدیث را به نوعی تلاش حضرت فاطمه معصومه(س)، برای ایفای نقش مؤثر در نهضت مکتبی و مبارزه فرهنگی شیعه بدانیم که با هجرت امام رضا(ع) و جمعی از یاران آن‌حضرت به ایران، آغاز شده‌بود.
به موضوع هجرت امام رضا(ع) به ایران اشاره کردید که سفر حضرت معصومه(س) و جمعی از برادران و خاندان آن‌حضرت را به کشور ما در پی داشت. درباره علت حرکت حضرت معصومه(س) به سوی ایران، دلایلی وجود دارد که گاه در تضاد با هم قرار دارند. لطفاً بفرمایید روایات تاریخی درباره این سفر و علت آن چه می‌گویند؟
درباره این‌که دلیل سفر حضرت معصومه(س) به ایران چه بود، نظرات متفاوتی وجود دارد.به این صورت که برخی بر این باور هستند آن‌حضرت به دستور امام رضا(ع) راهی ایران شد؛ به صورتی که امام(ع)، مدتی بعد از اقامت در مرو، از حضرت معصومه(س) خواست نزد ایشان برود. روایتی دیگر هم هست که این حرکت به سمت ایران را ناشی از نگرانی و البته، رابطه عاطفی و شخصی حضرت معصومه(س) با برادر بزرگوارش می‌داند. نباید از یاد ببریم که حضرت معصومه(س) و امام رضا(ع)، خواهر و برادر تنی، یعنی از یک پدر و مادر بودند و اگر نگوییم مهم‌ترین دلیل ، حداقل یکی از دلایل اصلی سفر حضرت معصومه(س) به ایران، همین رابطه عاطفی و شوق دیدار برادر بود. از سوی دیگر، با هجرت اجباری امام رضا(ع) به مرو، خلاء حضور آن‌حضرت در مدینه به شدت احساس می‌شد و سخنان امام(ع) مبنی بر بازنگشتن شان از این سفر که در آخرین ساعات حضور در مدینه ایراد شد، بستگان و نزدیکان را دچار نگرانی دایمی کرده‌بود و آن ها هر لحظه منتظر رسیدن خبر شهادت امام رضا(ع) بودند. دور از ذهن نخواهد بود اگر سفر حضرت معصومه(س) به ایران را با توجه به چنین دغدغه و نگرانی تحلیل کنیم اما همان‌طور که گفتم، می‌توان دلایل دیگری نیز، بر این دلایل افزود.
مثلاً چه دلایلی؟
مثلاً این‌که هجرت امام رضا(ع) به ایران مقدمه یک تحول عظیم فکری، در جامعه خمود آن روزگار بود و البته آغاز یک مبارزه فرهنگی آشکار با مخالفان اسلام و دشمنان اهل‌بیت(ع). با توجه به این موضوع مهم، هجرت حضرت معصومه(س) نمی‌تواند یک هجرت عادی تلقی شود. آن‌حضرت، در آن زمان، فاضل‌ترین بانوی خاندان رسالت محسوب می‌شد – درباره جایگاه علمی و معنوی حضرت معصومه(س) قبلاً نکاتی را عرض کردم – بنابراین، سفر و هجرت آن‌حضرت به ایران نیز، می‌توانست بخشی از این برنامه بزرگ باشد.
برویم به سراغ موضوع مسیر حرکت حضرت معصومه(س) و انتخاب شهر قم از سوی آن‌حضرت به عنوان اقامتگاه آخر. ظاهراً مسیری را که حضرت معصومه(س) برای رسیدن به مرو انتخاب کرد، با مسیر حرکت امام رضا(ع) فرق داشت. اولاً از تفاوت‌های این دو مسیر بگویید و ثانیاً، بفرمایید که دلیل انتخاب قم از سوی حضرت معصومه(س) چه بود؟
همان‌طور که اشاره کردید، مسیر سفر کریمه اهل‌بیت(س) با برادر بزرگوار ایشان تفاوت داشت. سفر حضرت معصومه(س)، از راه اصلی و میانه ایران صورت گرفت و به نظر می‌رسد به دلیل اعتبار تشیع در شهر قم، هنگامی که بیماری آن‌حضرت در ساوه شدت پیدا کرد، درخواست فرمود که ایشان را به شهر قم ببرند. این شهر به دلیل حضور خاندان اشعری و فعالیت‌های آن ها، یکی از مراکز مهم شیعیان در ایران محسوب می‌شد. در کتاب‌های رجالی شیعه، برخی از اعضای این خاندان را از اصحاب ائمه اطهار(ع) دانسته‌اند. ارتباط قمی‌ها با امامان(ع) از دوران امام محمدباقر(ع) برقرار بود و طبق گزارش نویسنده «تاریخ قم»، شیعیان این شهر اولین کسانی بودند که برای امامان شیعه(ع) خمس می‌فرستادند؛ آن هم در عصر اختناق اموی و عباسی. این شهر همواره مأوا و پناهگاه علویان و طالبیان بود، تا جایی که در برخی متون تاریخی، از آن با عنوان «مأوای فاطمیان» یاد شده‌است. اگر بپذیریم که امامزاده احمد بن محمد حنفیه، فرزند یا نواده محمد بن حنفیه، فرزند امیرمؤمنان(ع) است، می‌توانیم سابقه هجرت و اقامت علویان در شهر قم را به اواخر قرن اول و اوایل قرن دوم هجری برسانیم. در دوره‌های بعد نیز، شاهد حضور فقهای برجسته شیعه در این شهر هستیم که با ائمه(ع) و در دوران غیبت، با نواب امام زمان(عج) ارتباط داشتند. حسین بن روح نوبختی، یکی از نواب حضرت بقیة‌ا...(عج)، کتاب «التأدیب» را برای گروهی از فقهای قم فرستاد تا درباره آن اظهار نظر کنند. دلیل انتخاب این شهر از سوی حضرت معصومه(س)، مبتنی بر سوابق پسندیده قم و اهل آن بود. آن حضرت در این شهر 17 روز اقامت کرد و نهایتاً بر اثر بیماری رحلت فرمود. پیکر مطهر حضرت فاطمه معصومه(س) در یکی از زمین‌های موسی بن خزرج اشعری که به «بابلان» مشهور بود، به خاک سپرده شد و موسی، سایه‌بانی از جنس حصیر، برای آن مرقد مطهر قرار داد. بعدها، در سال 256ق، سیده زینب، از نوادگان امام جواد(ع) به قم رفت و بر فراز مرقد حضرت معصومه(ص)، قُبّه‌ای بنا کرد.
جواد نوائیان رودسری
