به گزارش
بلاغ،در این یادداشت سعی شدهاست با نگاهی گذرا به تاریخ فعالیتهای هستهای ایران چهازنظر عمل در درون کشور، در حوزه تحقیق و چه در برون کشور ازلحاظ تعاملات بینالمللی بپردازیم. همچنین اقدامات طرفین غربی و آژانس نیز بررسیشدهاست. نتایج نشاندهنده برخورد دوگانه با موضوع دستیابی کشور به فناوری هستهای است. رویکردی که بیش از هر موضوعی خط بطلانی است بر ادعاهای جبههاستکبار و اثباتکننده نیات غیرمنصفانهاین دولتها.
تاریخ دیپلماسی ایران فرصتها و چالشهاتلاش ایران برای دستیابی بهانرژی صلحآمیز هستهای برای بهکارگیری آن در جهت توسعه و شکوفایی کشور دارای سابقه طولانی است. این فعالیتها در برخی از زمانها با حمایت و توصیه اکید آمریکا نیز بودهاست بهطوریکه آیزنهاور اذعان داشته بود برای حفظ منافع آمریکا و جلوگیری از نفوذ شوروی کمونسیتی لازم است ایران اتمی شود و یکی از مشوقان دولت پهلوی برای تسریع فعالیتهای هستهای بوده و زمانی دیگر به دشمن شماره یک پرونده هستهای ایران تبدیلشدهاست. فعالیتهای هستهای ایران از دوران قبل انقلاب در سال 1335 شروع شد و تاکنون ادامه داشتهاستهرچند در برخی دوران با سرعت و گاهی با سرعت کمتر، اما سیری روبهجلو داشتهاست.
برنامهای که زمانی دارای وابستگی محض و با اسراف دلارهای نفتی بود تبدیل به فعالیت علمی بومیشده و هماکنون میتوان گفت که تمام قلههای فیزیک هستهای به دست دانشمندان ایران فتحشدهاست. ایران بهعنوان یکی از اعضای معاهده منع گسترش سلاحهای هستهای از ابتدا مشارکتی فعال داشتهاست. ازآنجاییکهایران در آن زمان به علتهمسایگی یکی از دو قدرتهای بزرگ هستهای و نگرانی از احتمال وقوع جنگ هستهای میان این دو قدرت خواهان جلوگیری از گسترش سلاحهای هستهای و نیز خلع سلاح اتمی بودهاست. همچنین همواره بر حق کشورهای فاقد سلاح بر تداوم استفاده صلحآمیز از این انرژی تأکید داشتهاست و همچنین همواره بر اهمیت تضمین امنیت کشورهای فاقد سلاح از سوی کشورهای دارنده سلاح تأکید داشته و معتقد بودهاست کهاین موضوع جز رسالت منع گسترش و تولید سلاح هستهای است و همواره ناخرسندی خود را از نپرداختن NPT بهاین موضوع ابراز داشتهاست. تعهدات ایران در این زمینه را میتوان بهصورت زیر تقسیم کرد:
1- تعهد به عدم دریافت و تولید سلاح هستهای
2- تعهد به عدم جستجو و یا دریافت کمک برای ساخت سلاح هستهای
3- تعهد بهانعقاد موافقتنامه پادمان با آژانس بینالمللی انرژی اتمی
در راستای این تعهدات تا پیش از سال 2003 در موردادعای سرویسهای اطلاعاتی آمریکا و اسراییل هیچگونه مدرکی یافت نشدهاست و آژانس نیز پایبندی ایران را در این زمینه بارها تأکید کردهاست.
یکی از اصول معاهده NPT تضمین حق کشورها برای استفاده صلحآمیز از انرژی هستهای است.
این معاهده درازای اینکه کشورها با عضویت در آن از اصول و قواعد منع گسترش تسلیحات اتمی تبعیت نموده و امکان تولید سلاح هستهای را کنار گذاشتهاند حق آن را در استفادهاز انرژی صلحآمیز هستهای به رسمیت شناخته و آن را سلب نشدنی اعلام کردهاست. بند 1 ماده 2 معاهده منع گسترش مقرر میدارد هیچیک از مواد این معاهده بهگونهای تفسیر نمیشود که برحق سلب نشدنی کشورهای عضو در توسعه تحقیقات تولید و استفاده صلحآمیز از انرژی هستهای بدون تبعیض و با رعایت مواد 1 و 2 پایبند باشند هیچ محدودیتی بر اعمال حق آنان در استفادههای صلحآمیز از انرژی هستهای وجود ندارد ایران نیز بهعنوان یکی از اعضای NPT، با توجه بهاینکه تاکنون هیچ موردی از نقض مواد 1 و 2 معاهدهاز سوی آن گزارش نشدهاست شرایط موردنظر برای استفادهاز انرژی هستهای برای مقاصد صلحآمیز را دارا است و بر اساس ماده 4 مادامیکهاین شرایط برقرار باشد التزام به موارد بند 1 و 2 از تعهد به منع تولید سلاح هستهای تخطی نکند غیرقابل سلب است؛ اما در عوض کشورهای غربی حق ایران را در استفاده صلحآمیز از انرژی هستهای شامل فعالیتهایی چون غنیسازی اورانیوم ساخت راکتور آبسنگین باز فرآوری سوخت مصرفشده و مراحلی نظیر آنکه تکمیلکننده چرخه سوخت است نمیشود.
نهایتاً در ماهاوت 2002 نمایندگان گروهک تروریستی منافقین گزارشی را در مورد نیروگاه اراک و نطنز منتشر کردند و ادعا کردند کهایران در آستانه تولید بمب اتم است و این کشور با کمک عبدالقدیرخان مشغول تحقیق آزمایش و تولید سلاحهای هستهای است. آژانس نیز تحت تأثیر آمریکا و تحمیل اسناد ساختگی آمریکایی به آن اعلام داشت کهاسناد مرتبط با فعالیت مشکوک هستهای جمهوری اسلامی را از چند منبع مختلف دریافت داشته و ایران ملزم به پاسخگویی در این زمینهاست.
در همین راستا روزنامهالوطن چاپ کویت به نقل از مرکز عالی امنیت ملی رژیم صهیونیستی در گزارشی اعلام کرد برنامه هستهای ایران به نقطه غیرقابلبازگشت رسیدهاست و اقدام نظامی تنها گزینه برای توقف این برنامهاست. ایران جهت نشان دادن حسن نیت خود غنیسازی اورانیوم را به حالت تعلیق درآورد و وزیران امور خارجه سه کشور آلمان فرانسه و انگلیس با حضور در تهران تعهداتی در قبال این تعلیق را بر عهده گرفتند و گمان میرفت در آخرین نشست شورای حکام آژانس بینالمللی انرژی اتمی پرونده هستهای ایران بسته شود ولی فشارهای آمریکا و اسراییل اجازه تحقق آن را نداد و سه کشور مذکور نیز پیشنویس قطعنامهای را تهیه و عملاً همراهی خود را با آمریکا و از سوی دیگر زیر پا گذاشتن تعهداتشان را نشان دادند و نتیجهاین مسئله تصویب قطعنامه 1929 شورای امنیت که و آغاز دور جدیدی از تحریمهای یکجانبه و گسترده علیهایران شد.
علاوه براین با تلاش کشورهای غربی در ارجاع پروندهایران به شورای امنیت، این ارجاع منجر به صدور قطعنامههایی همچون قطعنامه 1696 شورای امنیت، قطعنامه 1737 شورا، قطعنامه 1747، قطعنامه 1803، قطعنامه 1835 و قطعنامه 1929 شد.
اساس تمام این قطعنامهها علاوه بر تحریم اشخاص حقیقی و حقوقی تعلیق تمام فعالیتهای مرتبط با غنیسازی و باز فرآوری ازجمله تحقیق و توسعه که میبایست توسط آژانس بینالمللی انرژی اتمی راستی آزمایی شود. بعد از روی کار آمدن دولت جدید در ایران مذاکراتهستهای با رویکردی تازهاز سر گرفته شد؛ اما سؤالی که مطرح است این است که رویکرد رسیدن به توافقی که متضمن حقوق حقهایران است و در راه زنده نگهداشتن خون شهدای هستهای است، یا هدف صرفاً رسیدن به یک توافق است؟ باری، بعد از مذاکرات فشرده و طولانی، به مدت 20 ماهاز 2013 نهایتاً کشور ایران و کشورهای 1+5 به توافقی رسیدند که خلاصه تعهدات ایران بهصورت زیر است:
1) بر اساس این توافق، ایران ذخایر اورانیم غنی شده متوسط خودش را پاکسازی خواهد کرد و ذخیرهسازی اورانیوم با غنای کم را تا ۹۸ درصد قطع میکند.
2) تعداد سانتریفیوژها را حدود دوسوم و حداقل به مدت ۱۵ سال کاهش میدهد.
3) 15 سال بعد، ایران موافقت کردهاست کهاورانیوم را بیش از 67/3 درصد غنیسازی نکند یا تأسیسات غنیسازی اورانیوم جدید یا رآکتور آبسنگین جدیدی را نسازد.
4) فعالیتهای غنیسازی اورانیوم به مدت ۱۰ سال به یک تک ساختمان کهاز سانتریفیوژهای نسل اول استفاده میکند محدود خواهد بود.
5) دیگر تأسیسات نیز طبق پروتکل الحاقی آژانس بینالمللی انرژی اتمی برای اجتناب از خطرهای تکثیر سلاحهای اتمی تبدیل خواهند شد.
6) برای نظارت و تأیید اجرای توافقنامه توسط ایران، آژانس بینالمللی انرژی اتمی (IAEA) به تمام تأسیسات اتمی ایران دسترسی منظم خواهد داشت.
درنتیجهاین توافقنامه که تأییدیه پایدار متعهدین آن را به همراه دارد، ایران از تحریمهای علیهایران شورای امنیت ملل متحد، اتحادیهاروپا و ایالاتمتحده (تحریمهای ثانویه) بیرون خواهد آمد. گفتنی است کهاین تحریمها تنها شامل تحریمهای هستهای است درصورتیکه بخش اعظمی از تحریمهای ایران بهاتهام ناروای نقض حقوق بشر و کمک ایران به حزبالله هست و بهانهای برای انجام ندادن تحریمها.
همانطور که در بخشهای قبلی گفته شد تاریخ فعالیتهای ایران از شروع تاکنون همواره در یک راستا کهاستفاده صلحآمیز از فناوریهای هستهای است گام برداشته و در تمام این دوران در جهت شفافسازی تا آنجا که در معاهدات بینالمللی مانند NPT از کشورها خواستهشده گام برداشتهاست و حتی در ایفای این عمل گام را فراتر نهاده و پروتکل الحاقی را داوطلبانه بهاجرا درآوردهاست. این اعمال بهپیش برد این هدف یعنی استفادهاز این فناوری در جهت رفاه حال مردم ملت کمک کردهاست زیرا هدف از پیشرفته علم چیزی جز رفاه مردم نیست؟ درصورتیکه شاهدیم دول غربی در هر دورهای خواستههای خود را بیشتر از پیش کردهاند در 2003 که خواستار تعلیق بخشی از فرآیند چرخه سوخت بودن درنهایت نظر به عدم استفادهایران از چرخه سوخت داشتهاند.
کشورهای غربی بهرغم وعدههای فراوان هرگز فناوری هستهای را بهنحویکه منشأ نهایی تولید انرژی شود در اختیار ایران قرار ندادهاست و باسیاستهای دوگانه با اخذ دلارهای نفتی، بهرهبرداری آن را به تأخیر انداختهاست. بهعنوانمثال نیروگاه بوشهر که توسط آلمانها تعهد شده بود حتی نقشه راکتور را که در اختیار داشتند بهایران نداده و دولت ایران مجبور به ساخت مجدد آن توسط فناوری روسیه و پرداختهزینههای هنگفت شد. سرویسها جاسوسی آمریکا و اسراییل با استفادهاز نفوذ خود توانستند اطلاعات دانشمندان هستهای مارا که خود به آژانس سپرده بودیم استخراج کرده و نهایتاً منجر به شهادت دانشمندانی چون شهید علی محمدی، شهریاری، احمدی روشن و رضایی شد. همچنین اصرار به داشتن اطلاعات نظامی و بازدید از سایتهای نظامی ایران را داشتهاند کهاین خود مطمئناً نتیجهای جز آنچه بر سر دانشمندان هستهای آمد نخواهد داشت.
معاهدات بینالمللی میتواند بالقوه منجر بهایجاد ثبات و امنیت شود اما باید در نظر داشت که چنین ثباتی و چنین امنیت مطمئناً با تغییر رویکرد طرفین دچار تزلزل و تغییر خواهد شد. همانطور که میبینیم برجام در دولت اوباما بهعنوان بزرگترین کار دولت آمریکا یادشدهاست و در دولت ترامپ بهعنوان یک فاجعه در تاریخ آمریکا مطرح میشود. باید بدانیم هر دولت خارجی برای جلوگیری از پیشرفت دولت ما با ما وارد مذاکره میشود و در این زمان به دشمنی خود در نهان ادامه میدهد. ما نیز میبایست برای چنین روزی آماده شویم و قانع بهاین معاهدات نباشیم.