مردم اصفهان همانند دیگر نقاط کشور در ماه عزاداری امام حسین(ع)، هنر و سنت را در هم میآمیزند و با تکیه بر آداب و سنن نیک جای مانده از گذشتگان خود که در مهر آلالله(ع) ریشه دوانده است تابلوی زیبای کربلا را برای ثبت در تاریخ بشریت به تصویر میکشند.
۰
به گزارش بلاغ،«محشر» ویژهنامه محرم از اصفهان؛ ماه محرم که شروع میشود، ایران اسلامی به نمایشگاه ولایت مداری تبدیل میشود و پیر و جوان در هر گوشه کشور، با آدابورسوم خاص خود در ابراز ارادت به سید و سالار شهیدان از یکدیگر سبقت میگیرند و هنر و سنت را در هم میآمیزند تا به جهانیان نشان دهند که «إنَّ لِقَتلِ الحُسَینِ حَرارَةً فی قُلوبِ المُؤمِنینَ لا تَبرُدُ أبَداً» و این شور و عشق سرچشمه از فرموده رسول اکرم (ص) دارد که «احب الله من احب حسینا»
اصفهان که همواره در حق مداری و حقطلبی در طول تاریخ از پیشتازان بوده و بزرگانی چون سلمان فارسی را پرورانده است، در مسیر محبت اهلبیت (ع) گامهای خود را سریع و محکم برداشته و جلوههای عاشورایی را به زیبایی در تابلوی محرم به تصویر کشیده است.
برای آشنایی با آدابورسوم و سنتهای عزاداری در مناطق و شهرستانهای مختلف اصفهان، چند شهر را انتخاب کردهایم که بهاختصار به نحوه عزاداری ایشان بپردازیم چراکه معرفی تمام فرهنگهای عزاداری اصفهان در این مجال نمیگنجد. محرمهای با شکوه و پررونق در کاشان
اگر کولهبارت را ببندی و راهی دارالمؤمنین اصفهان یعنی شهر کاشان شوی از کنار هر گذری که رد شوی سخن از رفتن هیأتها به بازار، تشرف به مسلک سقایی، برداشتن علم و بیرق، نخل برداری، شمعزنی و جریده است.
با نگاهی به تاریخچه این شهر کهن درمیابیم که مراسم در بازار، یکی از رسوم شهر کاشان، بهمنظور حرکت هیأتهای مختلف از مرکز هیأت تا بازار و برپایی مراسم عزاداری در این مکان است که ورود دستهها به بازار از سمت دروازه دولت و بازار مسگرها و سمت پا نخل و بازار گذرنو بوده که پس از طی کردن بازار و بازارچهها در بنای تیمچه امینالدوله مراسم ختم خواهد شد.
گفتی است همهساله در ایام سوگواری حضرت اباعبدالله الحسین (ع) این تیمچه، میعادگاه دستهها و هیات مذهبی عزادار کاشان بوده و معمولاً رسم بر این است که هر هیأت در شب قبل از روز بازار با برپایی مراسم عزاداری از تعدادی از هیأتها دعوت میکند تا در مراسم روز بازار شرکت کنند و بر مراسمشان رونق بخشند و آن هیأتها نیز در قالب دستههایی به کمک هیأت کمک خواه رفته و همنوا و هماهنگ میشوند.
تشرف به مسلک سقایی نام آیین دیگری که این روزها در کاشان به گوش میخورد، سقاها گروهی از عزاداران هستند که در قالب چهار دسته در طول دهه نخست ماه محرم با بستن لنگی به کمر و انداختن مشک سقایی به دوش و جامهای فلزی به دست در بازار و شهر بین عزاداران ظاهر میشوند و به سقایی میپردازند. افتخار سقایی امام حسین(ع) برای کودکان کاشانی
پیوستن به مسلک سقایی در سنین نوجوانی بر اساس نیت پدر و مادر و طی مراسمی با تشریفات خاص انجام میگیرد که معمولاً کودک در هفت یا هشتسالگی در مجلسی توسط پدر و سرپرست هیأت سقایان، لباس و وصلههای سقایی شامل کلاه ترمه به نشانه تاج افتخار خدمتگزاری امام حسین (ع)، شیر و قلاب به نشانه کمربند سقایی، کشکول به نشانه مشک آب سقایی، لنگ به جای نطع سقایی، رشتهای قرمز به نشانه رشته غم و ماتم امام حسین (ع) است که به کمر کودک بسته میشود را میپوشد و در این حین، قصیدهای ویژه میخوانند، پس از پوشاندن لباس، مراسم با دعا و فاتحهخوانی و پاشیدن گلاب و دادن شیرینی پایان میپذیرد و آن کودک از آن روز تا آخر عمر بهطور رسمی سقا محسوب شده و عضو هیأت سقایان کاشان به شمار میرود. نخلبرداری یک نماد با ارزش و پرشکوه
نخل برداری که نماد تشییعجنازه حضرت سیدالشهدا (ع) در روز عاشورا است در بسیاری از شهرهای کشورمان به چشم میآید و در دارالمؤمنین اصفهآنهم انجام میشود، در شهر کاشان پنج نخل شامل نخل سرپره، نخل در فین، نخل در باغ، نخل کلهر و نخل باباشرف وجود دارد که در مراسمی پرشکوه و پرشور و همراه با اعتقادی عمیق برداشته میشود که قربانی کردن متعدد گوسفند توسط صاحبان نذر در طول مسیر حرکت و در جلوی نخل، اسپند دود کردن توسط صاحبان منازل در مسیر راه نخل، دویدن پابرهنه زن و مرد و پیر و جوان و فریادهای پرسوز یا حسین (ع) و عبور بهسختی جمعیت کثیر از کوچهها و گذرهای تنگ قدیمی شهر جلوههایی از عشق و ارادت مردم این خطه به اهلبیت (ع) بهویژه امام حسین (ع) را خلق میکند.
مراسم شمعزنی، قبل از غروب روز تاسوعا، با روشن کردن ۷۲ شمع به تعداد یاران باوفای امام حسین (ع) در چهل مسجد و زیارتگاه به یادبود چهل منزل اسرای کربلا توسط بانوان این شهر برگزار میشود. جریده؛ علمی به نشانه وفاداری، علمداری و دستهای بریده
علم جریده نیز شبیه به نیزه بوده و دارای یک یا دو تسمه آهنین هلالی شکل، دو پنجه فولادین، دو عدد شیر، کشکول مسی، رشتههای مروارید، جاشمعی و چندتکه پارچه قیمتی است و درواقع نمادی از ویژگیهای علمدار کربلاست، کشکول به نشانه سقایی حضرت ابوالفضل العباس (ع)، هلال تشبیه رخسار او به ماه، آینه صداقت و یکرنگی حضرت ابوالفضل (ع) و رشتههای مروارید نشانه رشته الفت و وفاداری ایشان به حضرت سیدالشهدا (ع) است و علم نشانه علمداری و سپهداری و پنجههای فلزی نشانی از دستهای بریده قمر بنیهاشم (ع) است.
«سقا خوانی» و «چاووشخوانی» مردم آران و بیدگل
حال وقت آن رسیده تا در این روزهای پرهیاهوی حسینی نگاهی به آیینهای عزاداری در شمالیترین نقطه استان اصفهان یعنی شهر آران و بیدگل داشته باشیم، شهری که بیش از کویری بودنش، به میراثهای گرانبهای تاریخی و معنوی شهرت دارد، شهری که در آن آیینهای سنتی همچون تعزیه، نخل برداری، زنجیرزنی، پنجه بندی و طوغ برداری از سنتهای عزاداری ایام محرمالحرام محسوب میشود.
اما در این شهر کویری نخستین چیزی که در روز قبل از آغاز ماه محرم به چشم میآید استقبال مردم از ماه عزا اباعبدالله الحسین با برگزاری مراسمانی همچون «سقا خوانی» و «چاووشخوانی» است، مراسم «چاووشخوانی» در آخرین روز ماه ذیالحجه توسط مردم و در قالب دستههای عزاداری با طبل و دهل برگزار میشود که در این آیین مذهبی، مردم آران و بیدگل بهصورت جداگانه از محلات خود بانوای یا حسین (ع) حرکت و مسیرهای سنتی عزاداری را طی کرده تا به حرم امام زادگان هلال بن علی (ع) و امامزاده قاسم (ع) برسند و در آنجا عزاداری به شکل عمومی ادامه پیدا میکند.
همچنین مراسم «سقا خوانی»، نوعی اعلام عزای سالار شهیدان، امام حسین (ع) و 72 تن از یاران ایشان است و به اینگونه مردم شهر خود را آماده ماه محرم میکنند که همزمان با برگزاری این مراسم، جوانان شهر آیین سنتی پرچم زنی را در کوچهها و خیابانها اجرا میکنند تا شهر هم همزمان با مردم، سیاهپوش و عزادار اباعبدالله شود. کاروان تعزیه دو کیلومتری نوشآباد
علاوه بر عزاداری سنتی در آران و بیدگل هر یک از شهرهای این شهرستان نیز آیین خاصی را در محرم برگزار میکنند، حرکت کاروان امام حسین (ع) و یارانش در روز دوم ماه محرم در شهر نوشآباد با حرکت در مسیر خیابان اصلی شهر به سمت زمینی که «علقمه» نام دارد و اقامه عزا در آنجا ازجمله مهمترین این آیینها است.
کاروان مستقر در این مکان در روز دوازدهم ماه محرم آیین سنتی خاکسپاری شهدای کربلا توسط قوم بنی اسد را در قالب تعزیه به نمایش میگذارند و در روز هشتم ماه محرم کاروانی از اولیا و اشقیا و با حضور هنرمندان تعزیه از سراسر کشور به طول دو کیلومتر در شهر نوشآباد حرکت کرده و پس از طی مسیری در زمینی که به زمین خیمهها شهرت دارد اتراق کرده و آیین سنتی خیمه کوبی را انجام میدهد.
العطش آئینی که سوز دلها را تازه میکند
آیین سنتی «العطش» از دیگر برنامههای و آیینهای سنتی مردم آران و بیدگل در روز تاسوعای حسینی است بهگونهای که در این روز کودکان در مرکز هیأتهای سقایی جمع میشوند و با در دست داشتن کاسههای خالی آب و نوای العطش العطش به یاد فرزندان امام حسین (ع) و سقای دشت کربلا میگریند.یکی از جذابترین آیینهای مردم شهر آران و بیدگل در روزهای محرم و در شب تاسوعای حسینی آیین سنتی سنج زنی است، آیین سنج زنی یا سنگزنی، نمایش سنگ زدن گروهی در مخالفت با سپاه شمر به قصد تازاندن اسبان خود بر پیکر بیجان یاران حسین (ع) است، در این مراسم، گروهی به شکل نمادین با چوبهایی که به آنها سنگ یا سنج گفته میشود به حرکت درمیآیند و اشعار خاصی را با گویش محلی زمزمه میکنند و حاضران در عزا و مظلومیت فرزند پیامبر اسلام (ص) به سوگ مینشینند. دودمههای خمینیشهر
حال نوبت آن رسیده تا گامها را محکمتر برداریم و به سمت حسینیه ایران یعنی شهر خمینیشهر سفر کنیم، شهری که دودمه خوانیهای آن با شعرهایی همچون «امشب حرم آل عبا آب ندارند/ طفلان حسین بن علی خواب ندارند» و یا زنجیرزنی آنهم فقط با همراهی مداحی با اشعاری همچون «رو را بهسوی کربلا میکنم امروز/ جان را به فدای شهدا میکنم امروز» شهرت بسیاری دارد.
از دیگر سنتهای عزاداری اباعبدالله الحسین (ع) در این شهر میتوان به دید و بازدید مساجد در شبهای دهه محرم اشاره کرد بهطوریکه در این آیین وحدتبخش، هیأت های مساجد از شب سوم یا چهارم محرم بهصورت دسته عزاداری به دیدن نمازگزاران مسجد دیگر میروند و آنها هم در شبی معین به بازدید آنها در مسجدشان میآیند.
اما قافله هشتم محرم از دیگر سنتهای عزاداری در خمینیشهر است که طول این قافله به چندین کیلومتر میرسد و شامل شترسوار و اسبسوارانی است که در صف نخست این قافله انبیای الهی همچون آدم، نوح، سلیمان و غیره قرار دارند و در ادامه نیز سپاه امام حسین (ع) و عمر بن سعد که هرکدام با پوشش مخصوص به خود هستند حرکت میکنند.
«جوش» نائین در ایام محرم
در شرق اصفهان، شهر کویری نائین واقع است، که آیین «جوش» از مهمترین و بزرگترین رسومات این شهر در مراسم عزاداری اباعبدالله است بهطوریکه از شب ششم محرم، درزمانی خاص از عزاداری، مردم دایرهوار ایستاده و به دو گروه تقسیم میشوند و با فریاد یا حسین (ع) بر سر و سینه میزنند، پس از پایان گرفتن نوحهسرایی دو نفر همصدا، به خواندن دوازده بند محتشم کاشانی میپردازند در حالی که همگام با یکدیگر از میان خیل عزاداران عبور میکنند.
اوایل شب مردم محله کوی سنگ در حالی که دودسته شده و شمعی به دست گرفتهاند بهطرف مسجد حضرت سجاد (ع) برای عرض تسلیت به زینالعابدین حرکت میکنند و در آنجا با نوحهای خاص و سنتی به عزاداری میپردازند و ساعتی پسازاین مراسم، عزاداران هیأت حسینیه چلوان نیز بر سر زنان شمعی به دست گرفته و از ابتدا تا انتهای شب به شش حسینیه دیگر برای عزاداری میروند. «چقچقی زنی» آیین قدیمی جذاب و منحصربهفرد نائینیها
مراسم شبیهخوانی و تعزیهخوانی در بافران نائین در نوع خود بینظیر و دیدنی است که در روز عاشورا برگزار میشود و بسیار حزنانگیز است و بسیاری از مردم در روز عاشورا از شهرها و روستاهای اطراف برای مشاهده این مراسم باشکوه خود را به بافران میرسانند.
یکی دیگر از آیینهای قدیمی جذاب و منحصربهفرد نائینیها مراسم «چقچقی زنی» است که در طول ایام عزاداری حضرت اباعبدالله الحسین (ع) توسط هیأت کوی سنگ و محمدیه در امامزاده سلطان سید علی این شهرستان برگزار میشود؛ در این مراسم دو نفر درحالیکه دو قطعه چوب به نام «چقچقی» در دست میگیرند، روبروی هم ایستاده و با آهنگ خاص نوحهخوان، این چوبها را به هم میزنند. نخلگردانی سه طایفه در بادرود
مردم شهر بادرود آیین نخلگردانی نخل بزرگ را با حساسیت ویژه و احترام خاصی برگزار میکنند. حسینیه پای نخل بادرود از قدیمالایام محل نگهداری نخل بزرگ بوده و طبق یک سنت دیرینه این آیین توسط سه طایفه ذاکری، سراجی و غلامیان به عنوان نگهدارنده نخل مذکور انجام میگرفته است.
هر دستک نخل مختص یک طایفه یا چند فامیل در بادرود است و این دستکها به صورت موروثی به آیندگان میرسد به گونهای که بلند کردن هر پایه نخل، مخصوص صنف، طایفه، یا اهل محل خاصی بوده و کسی حق سرپیچی از آن موازین را نداشته و معمولا این حق موروثی بوده است. در شب عاشورا مرسوم است که چند نفر از صاحبان دستکهای نخل در حسینیه جمع شده و نخل بزرگ را به پارچههای مشکی و رنگی مزین میکنند، تعدادی هم در حسینیه کنار نخل با نوحه سرایی و عزاداری تا صبح عاشورا کنار نخل میمانند و انتظار صبح عاشورا را میکشند. حرکت نمادین کاروان اسرای کربلا در نطنز
یکی از آئینهای سنتی و دیرینه نطنز حرکت کاروان اسرای کربلاست که این حرکت نمادین به یاد اسرای دشت کربلا در نطنز و به همت هیئات حسینیه ارشاد علیا برگزار میشود و این آئین اینگونه است که پس از برگزاری آئین نخل گردانی از اول صبح و بردن نخل به گلزار شهدای نطنز کاروان نمادین اسرا بر شتران بی جهاز از حسینیه ارشاد علیا حرکت و در میان انبوه جمعیت عزادار وارد حسینیه مرکز شهر میشوند و مدیحهسرایان با سوگواری و نوحهخوانی به یاد شهدای کربلا گریه میکنند. جغجغهزنی و نخلگردانی 900 ساله در کوچههای باریک ابیانه
جغجغهزنی یکی از روشهای عزاداری در روستای تاریخی ابیانه است که اجراکنندگان این مراسم در حین خواندن مرثیه در سوگ امام حسین (ع) همراه با ریتم خاص نوحه، با زدن دوتکه چوب دایرهای شکل به یکدیگر همراه با حرکتهای همگون به عزاداری میپردازند.
این مراسم از ساعت 10 صبح در محله یسمون ابیانه آغاز شد و عزاداران با انجام مراسم جغجغه زنی روستا را دور زده و بعد در امامزاده عیسی و یحیی این روستا جمع شده و دوباره به همان محله یسمون برگشتند.
یکی از این سنتهای کهن که قدمت 900 ساله دارد، آیین «نخلگردانی» در روستای تاریخی و کهن ابیانه است. آیین نخلگردانی در روستای تاریخی ابیانه در روزهای تاسوعا و عاشورا و در دو محله بالا و هِرده از ساعت 9 صبح با «پرسه و شدّه گردانی» آغاز میشود و برخی با خواندن نوحه، مردم را فرا میخوانند تا در حسینیهای که نخل در آنجا تعبیه شده جمع شوند.
نکته جالب اینکه برای هر نخل در ابیانه، حسینیه جداگانه و مخصوص ساخته شده که فقط نخل در آن نگهداری میشود. اما نکته جالبتر نخل روستای ابیانه، فردی است که روی نخل مینشیند تا نخل را هدایت کند و به دلیل اینکه کوچههای ابیانه باریک و پر فراز و نشیب است، نخل به خانهای برخورد نکند. از اول مشخص شده که 40 سال دیگر چه کسی روی نخل مینشیند و همه هم در ابیانه به این موضوع اعتقاد دارند و آن را قبول دارند.
زنان ابیانه بهترین زیورآلات خود را که همان نقره دستساز یا «منگلی» است، در روزهای تاسوعا و عاشورا نذر نخل امام حسین (ع) کرده و به نخل هدیه میدهند و اگر در حال عبور از مسیر به خانهای برخورد کرد بلافاصله صاحبخانه گوسفندی را جلوی نخل قربانی میکند و برخی افراد هم وقتی نخل به منزلشان رسید به نشانه اینکه امام حسین (ع) وارد شده برایش گوسفندی قربانی میکنند. نذر 41 ساله برای حضور در چهل و یک منبری شهرضا
شهرضا، شهرستانی با آیین و رسومهای مختلف در عزاداری امام حسین(ع) است که با چند هیأت قدیمی تلاش کرده این آیینها را هر ساله برگزار کند. هیأت سینهزن یکی از نخستین و با سابقهترین هیأتهای عزاداری شهرستان شهرضا است که تاریخ پیدایش و تأسیس آن به حدود 500 سال قبل باز میگردد.
شروع مراسم چهل و یک منبری شهرضا از اذان ظهر روز تاسوعا و پایان افق آن حدود غروب همین روز است که طی آن عده کثیری از مردان این شهر پای پیاده طی طریق کرده و به چهل و یک محل مقدس میروند.
«منبر» اصطلاحی است که به اماکن مقدس مانند امامزادهها، قدمگاهها، مساجد، حسینیهها و یا مکانهایی که از قدیم محل برگزاری «روضه» بوده است، اطلاق میشود؛ شرکتکنندگان مراسم چهل و یک منبری طبق مسیر مشخص از پیش تعیین شدهای به 41 منبر میروند؛ غالب این منبرها داخل حصار قدیمی شهر قرار دارند که امروزه اثری از آن باقی نمانده است، که این خود نشان دهنده قدمت برگزاری این مراسم است.
یکی از اعتقاداتی که در این مراسم وجود دارد این است که، برای حضور در این مراسم بعضی افراد 42 شمع تهیه میکنند که علت این کار را چنین ذکر میکنند که یک شمع اضافه به عنوان تبرک تا تاسوعای سال بعد گرو نگه داشته میشود.
مراسم سیاهپوشان و استقبال از محرم یکی دیگر از آئین عزاداری مردم شهرضا است در این مراسم به دست پیر غلام شهرحاج سیدمصطفی فاطمی شال سبز به سادات حاضر وشال مشکی به سایرین هدیه میشود.