اما باید گفت: نقطه شروع خودسازی و تزکیه نفس برای افراد مختلف، متفاوت است. برای فرد غیر مسلمان، اوّلین راه و نقطه شروع، اسلام آوردن است. به طوری که عده‌ای از علمای اخلاق، همین مطلب را درجه بندی کرده و گفته‌اند: اول اسلام، بعد ایمان، در مرحله سوم هجرت و بعد از آن جهاد فی سبیل الله است که در این راه وجود دارد. [۳].
اما نسبت به کسانی که وارد حریم امن اسلام و ایمان شده‌اند و مورد خطاب آیات قرآنی:«ای مؤمنان به فکر خود باشید» [۴]و «ای ایمان آوردندگان ایمان خود را تجدید کنید» [۵] قرار گرفته‌اند، باید گفت: اوّلین مرحله خودسازی، تنبه و بیداری است. به این که باید شروع کرد و خود را از ناپاکی‌ها جدا کرد. بعد از این تنبه و آگاه شدن، این سؤال پیش می‌آید که از کجا باید شروع کرد؟ می‌توان گفت: پرسشگر این سؤال، اوّلین مرحله را گذرانده است؛ چرا که با فکر و عقل، به این نتیجه رسیده است که «این عالم جای ماندن نیست و این همه امکانات و بعثت انبیا برای حیوانی زیستن نیست». [۶]بعد از این مرحله (تفکر و تنبه) نوبت به مرحله «توبه» می‌رسد؛ یعنی جبران آنچه از دست رفته است. جبران حقوق دیگران که ضایع کرده‌ایم و جبران حقوق خداوند که بر گردن ما باقی مانده است. البته این توبه به همراه عزم است. توبه از آنچه کرده‌ایم و عزم به سوی آنچه می‌خواهیم پیش برویم، به همین جهت، عده‌ای از علمای اخلاق، منزل دوم را توبه [۷] و عده‌ای عزم [۸]گفته‌اند.
اما نسبت به کسانی که وارد حریم امن اسلام و ایمان شده‌اند و مورد خطاب آیات قرآنی:«ای مؤمنان به فکر خود باشید» [۴]و «ای ایمان آوردندگان ایمان خود را تجدید کنید» [۵] قرار گرفته‌اند، باید گفت: اوّلین مرحله خودسازی، تنبه و بیداری است. به این که باید شروع کرد و خود را از ناپاکی‌ها جدا کرد. بعد از این تنبه و آگاه شدن، این سؤال پیش می‌آید که از کجا باید شروع کرد؟ می‌توان گفت: پرسشگر این سؤال، اوّلین مرحله را گذرانده است؛ چرا که با فکر و عقل، به این نتیجه رسیده است که «این عالم جای ماندن نیست و این همه امکانات و بعثت انبیا برای حیوانی زیستن نیست». [۶]بعد از این مرحله (تفکر و تنبه) نوبت به مرحله «توبه» می‌رسد؛ یعنی جبران آنچه از دست رفته است. جبران حقوق دیگران که ضایع کرده‌ایم و جبران حقوق خداوند که بر گردن ما باقی مانده است. البته این توبه به همراه عزم است. توبه از آنچه کرده‌ایم و عزم به سوی آنچه می‌خواهیم پیش برویم، به همین جهت، عده‌ای از علمای اخلاق، منزل دوم را توبه [۷] و عده‌ای عزم [۸]گفته‌اند.
حضرت امام خمینی (ره) در باره عزم مناسب با این مقام، می‌فرمایند:«بناگذاری بر ترک معاصی و فعل واجبات و جبران مافات (گذشته‌ها) و عزم بر این که ظاهر و صورت خود را انسان عقلی و شرعی نماید». [۹]در دعای روز مبعث آمده است:«ما نادانستیم که برترین توشه سالک در مسیر رسیدن به تو، عزم بر اراده‌ای است که با آن تنها تو را انتخاب نماید». [۱۰]مرحله بعدی برای این امر ترک معصیت و انجام واجبات است.
حضرت آیت الله بهجت در جواب سؤالی که پرسیده شده: تصمیم به سیر و سلوک دارم، چه کنم؟ می‌گوید: ترک معصیت برای تمام عمر کافی و وافی است، اگرچه هزارسال باشد. [۱۱]پس در این مرحله باید واجبات الاهی را به اندازهای که علم داریم، انجام داده و محرمات الاهی را نیز به اندازه علممان ترک کنیم. این مسئله باعث می‌شود خداوند علم‌های جدیدی به ما عطا کند و به این وسیله، در سیر و سلوک خود رشد پیدا کنیم. ما هر چه می‌دانیم عمل می‌کنیم و خداوند علم به ندانسته‌ها را به ما عنایت می‌کند و تا وقتی که ما به وظیفه خود عمل کنیم، این چرخه ادامه دارد. پیامبر(ص) فرموده‌اند: هر کس آنچه را می‌داند انجام دهد، خداوند علم مجهولات را به او می‌فهماند. [۱۲]این روایت، مطابق با آیه قرآنی است که میفرماید:«کسانی که در راه ما تلاش کنند، راه‌های خود را به آنان نشان داده و هدایت شان می‌کنیم». [ ۱۳] علاوه بر این، باید دانست انسان تا زنده است، هیچ گاه ساکن نیست؛ یا به سوی نور (هدایت) در حرکت است و یا به سوی ظلمت (گمراهی)، و مطلب مهم رهبری این حرکت به سوی نور است.
پی نوشت:
[ ۱]«التزکیة التطهیر من الأخلاق الذمیمة»؛ مجمعالبحرین، ج. ۱، ص. ۲۰۳.. [۲]»قد افلح من زکی‌ها و قد خاب من دسیها»، شمس، ۸ - ۱۰.
[ ۳]. حسینی طهرانی، سید محمد حسین، رساله لب اللباب، ص. ۵۵.
[ ۴]«یا ایها الذین امنوا علیکم انفسکم»، مائده، ۱۰۵.
[ ۵]. «یا ایها الذین امنوا امِنوا»، نساء، ۱۳۶.
[ ۶]. امام خمینی(ره)، چهل حدیث، ص. ۷۶.
[ ۷]. ملکی تبریزی، میرزا جواد، رساله لقاء الله، ص. ۵۲.
[ ۸]. چهل حدیث، ص. ۷.
[ ۹]. همان.
[ ۱۰]. «و لقد علمت افضل زاد الراحل الیک عزم ارادة یختارک بها»، مفاتیح الجنان، دعای روز مبعث و الإقبال بالأعمال الحسنة، ص. ۲۷۷.
[ ۱۱]. به سوی محبوب (دستورالعمل‌ها و راهنمایی‌های حضرت آیت الله بهجت)، ص. ۵۸.
[ ۱۲]. «من عمل بما علم ورثه الله علم ما لایعلم»، المحجةالبیضاء، ج. ۶، ص. ۲۴؛ بحارالانوار، ج. ۸۹، ص. ۱۷۲ و الخرائج، ج. ۳، ص. ۱۰۵۸.
[ ۳]. حسینی طهرانی، سید محمد حسین، رساله لب اللباب، ص. ۵۵.
[ ۴]«یا ایها الذین امنوا علیکم انفسکم»، مائده، ۱۰۵.
[ ۵]. «یا ایها الذین امنوا امِنوا»، نساء، ۱۳۶.
[ ۶]. امام خمینی(ره)، چهل حدیث، ص. ۷۶.
[ ۷]. ملکی تبریزی، میرزا جواد، رساله لقاء الله، ص. ۵۲.
[ ۸]. چهل حدیث، ص. ۷.
[ ۹]. همان.
[ ۱۰]. «و لقد علمت افضل زاد الراحل الیک عزم ارادة یختارک بها»، مفاتیح الجنان، دعای روز مبعث و الإقبال بالأعمال الحسنة، ص. ۲۷۷.
[ ۱۱]. به سوی محبوب (دستورالعمل‌ها و راهنمایی‌های حضرت آیت الله بهجت)، ص. ۵۸.
[ ۱۲]. «من عمل بما علم ورثه الله علم ما لایعلم»، المحجةالبیضاء، ج. ۶، ص. ۲۴؛ بحارالانوار، ج. ۸۹، ص. ۱۷۲ و الخرائج، ج. ۳، ص. ۱۰۵۸.
[۱۳]«الذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا»، عنکبوت، ۹۹.
