مذاکرات هیات حج جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی از اوایل اسفندماه سال گذشته آغاز شد. هیات مذاکره کننده ایرانی به ریاست حمید محمدی رئیس سازمان حج و زیارت کشورمان به جده رفت تا رو در رو با هیات حج رژیم سلطنتی آل سعود، تکلیف اتباع ایرانی را برای حضور یا عدم حضور در حج 1396 تعیین کند.
این مذاکرات طی سه دور انجام شد تا اینکه اواخر اسفند ماه، روابط عمومی سازمان حج و زیارت کشورمان از توافق دو طرف برای اعزام 86 هزار زائر ایرانی به بیت الله الحرام در سال 96 خبر داد. در روزهای بعد نیز، حجت‌الاسلام سیدعلی قاضی عسگر نماینده ولی فقیه و سرپرست زائران ایرانی خانه خدا و حمید محمدی رئیس سازمان حج و زیارت نشست خبری گذاشتند تا جزئیات بیشتری از توافق صورت گرفته و شرایط اعزام زائران ایرانی را با مردم در میان بگذارند.
چیزی که بیش از هر موضوع دیگری در کانون سوال و توجه افکار عمومی قرار داشت، تعیین تکلیف شدن پرونده‌های نیمه‌تمام و باز مانده از حج 1394 و پیگیری آنها و نیز دریافت تضمین‌های کافی برای جلوگیری از تکرار این حوادث در دور جدید اعزام زائران بود؛ یعنی همان ابهاماتی که باعث تعطیلی حج در سال 1395 شد.
حجی که «حج خونین 66» را به حاشیه برد!
ابهام در اعزام ایرانیان به مناسک حج پس از آن به وجود آمد که مناسک حج 94 با وقوع دو حادثه مشکوک، در کام جهان اسلام بویژه ملت ایران تلخ شد.
در حادثه اول، سقوط یک دستگاه جرثقیل متعلق به شرکت پیمانکاری «بن لادن» در صحن مسجدالحرام، باعث جان باختن 107 نفر از حجاج حاضر در محل شد که از این میان، 11 نفر از حجاج ایرانی به شهادت رسیدند؛ حادثه‌ای که با توجه به تناقض‌گویی‌های حکام سعودی – درباره جهت وزش باد و جهت سقوط جرثقیل – و نیز تاخیر آنها در امدادرسانی، باعث ابهام برای افکار عمومی جهان اسلام شد.
در فاجعه دوم، که 12 روز بعد به وقوع پیوست، در صبح عید قربان و بر اثر ازدحام جمعیت در سرزمین منا و مراسم رمی جمرات، بیش از 7700 نفر از حجاج جان باختند که سهم ملت ایران دراین حادثه هم، 465 شهید بود.
ابهامات موجود در این مورد، بیش از آن بود که براحتی بتوان از کنار آن گذشت؛ حکام سعودی به علی جنتی وزیر ارشاد وقت ایران برای پیگیری وضعیت مفقودین ایرانی ویزا ندادند و با مسئولین حج و زیارت و وزارت خارجه ایران برای شناسایی پیکرها و مجروحین ایرانی همکاری نمی کردند و کاری از دست دستگاه دیپلماسی ساخته نبود. در این میان تهدید و تشر رهبر معظم انقلاب در یک سخنرانی موجب شد که سعودی ها مجبور به بعضی از همکاری ها شوند.
البته سعودی ها با شانه خالی کردن از زیر بار مسئولیت جان و مال و حیثیت میهمانان خانه خدا، وقوع این فاجعه باورنکردنی را به قضا و قدر یا به بی‌نظمی حجاج برخی کشورهای آفریقایی نسبت می‌دادند! در حالی که سوالات و ابهامات بسیاری پیش روی افکار عمویم و مصیبت‌زده جهان اسلام قرار داشت که بدنبال پاسخ آن می‌گشتند؛ از جمله اینکه «علت مسدود کردن مسیر خیابان 204 توسط ماموران سعودی و ارتباط آن با حرکت کاروان حامل "محمد بن سلمان" وزیر دفاع و پسر پادشاه سعودی چه بود؟ چرا با وجود دوربین‌های مداربسته و بالگردهای گشت‌زنی در لحظات اولیه برای بازکردن مسیر و امدادرسانی به حجاج اقدام نشد تا بر عمق فاجعه افزوده نشود؟ چرا سرنوشت برخی حجاج از جمله برخی چهره‌های شاخص سیاسی از ایران هیچگاه بطور دقیق معلوم نشد و به قرائن موجود درباره فوت مشکوک آنها – از جمله بیرون آوردن اعضای داخلی بدن - پاسخ داده نشد؟ و سوالاتی از این دست!».
شش ماه پیش از فجایع منا و مسجدالحرام و در جریان مناسک عمره نیز، تلاش دو مامور سعودی برای هتک حرمت دو نوجوان عمره‌گذار ایرانی در فرودگاه جده، باعث اعتراض شدید جمهوری اسلامی و تعطیلی اعزام زائران عمره مفرده شد.
وقوع این حوادث دردناک در حج تمتع سال 94 با آمار بالای جان‌باختن و مجروحان، باعث شد تا حج سال 66 که بدلیل کشتار وحشیانه و ناجوانمردانه 400 نفر از حجاج به «حج خونین» معروف شده بود، در حاشیه قرار بگیرد و حتی ناچیز به چشم بیاید!
به این فهرست باید نمونه‌های تکرار شده بدرفتاری‌ها و اقدامات خارج از عرف ماموران سعودی نسبت به حجاج ایرانی در فرودگاهها و اماکن زیارتی مکه و مدینه در سال‌های مختلف را هم افزود که باعث تذکر علماء و اندیشمندان جهان اسلام نسبت به برگزاری حج عزتمندانه و سر نهادن آل سعود به تکالیف خود در برابر «ضیوف‌الرحمان» شده بود.
فرار رو به جلو با تعطیلی سفارت/ حج 95 تعطیل شد
باز ماندن این چند پرونده به ویژه پرونده فاجعه تلخ منا و جریحه‌دار شدن افکار عمومی بویژه اقشار متدین باعث شد تا دولت ایران در سال 95 و در مذاکره برای تعیین شرایط اعزام حجاج، این مسائل را مطرح کند و خواستار دریافت تضمین‌های جدی از عربستان برای تامین امنیت جانی، مالی و حیثیتی حجاج شود، اما نمایندگان رژیم عربستان در مذاکرات، نه تنها حاضر به قبول مسئولیت میزبانی خود در قبال این فجایع، جبران و جلوگیری از تکرار آنها نشدند، بلکه با مطرح کردن شرایط جدید از جمله نصب پابند الکترونیک، تعطیلی مراسم دعای کمیل و تعطیلی آیین برائت از مشرکان، عملاً حجی تحقیرآمیز و دور از فلسفه آن را مطرح کردند.
به این ترتیب و با وقت‌کشی طرف سعودی در مذاکرات و از دست رفتن امکان تمهید مقدمات اعزام، زائران ایرانی از حضور در حج 95 محروم شدند؛ هرچند پیش از این مذاکرات نیز، رژیم عربستان به بهانه حمل عده‌ای به سفارت این کشور در تهران – در جریان اعتراض به اعدام و شهادت آیت‌الله شیخ نمر – سفارت خود را تعطیل و روابط دیپلماتیک را قطع کرده بود.
اما و اگرهای حج 96
حالا و در شرایطی که هنوز سوالات مربوط به فجایع حج 94 باقی مانده و دیه شهدای فاجعه منا نیز پرداخت نشده است، صحبت از توافق برای اعزام 86 هزار زائر ایرانی به مناسک حج 96 می‌شود و سازمان حج و زیارت هم در تازه‌ترین اطلاعیه خود در دوم اردیبهشت ماه امسال آورده است: «خوشبختانه ظرفیت مسکن بیشتری متناسب با شأن حجاج جمهوری اسلامی ایران فراهم آمده است؛ لذا کلیه عزیزانی که سند ودیعه‌گذاری آنان تا تاریخ 31 شهریور 1385 می‌باشد، می‌توانند از صبح روز دوشنبه چهارم اردیبهشت ماه با مراجعه به شعب بانک ملی در سراسر کشور نسبت به ثبت نام اولیه برای تشرف به حج تمتع در سال جاری اقدام نمایند.»
از سوی دیگر وزیر ارشاد دولت حسن روحانی در تازه‌ترین اظهار نظر خود گفته است «با دیپلماسی فعال جمهوری اسلامی ایران و با تدبیر مقامات عالی نظام، موفق شدیم راه حج برای مردم بازگشایی شود؛ بازگشایی حج، یکی از خواسته‌های مردم بود»؛ صالحی امیری البته به این سوال و پاسخ آن نپرداخته است که تکلیف مطالبات اصلی مردم و رهبر انقلاب درباره «فراموش نشدن فاجعه تلخ منا و پیگیری حقوقی آن» به کجا رسیده است؟!
نگاهی گذرا به تذکرها و دیدگاه‌های تلنگرگونه علما نشان می‌دهد که کسی در جمهوری اسلامی مخالف حضور در مناسک تمتع به عنوان یک واجب شرعی نیست، اما برگزاری حج عزتمندانه، حکمت‌آمیز و از موضع اقتدار حداقل خواسته متقاضیان حج است.
در چنین شرایطی و با وجود این مطالبه حساس، باید منتظر بود و دید دولتی که علاقه دارد تا تمام مناسبات منطقه‌ای و بین‌المللی خود را از روی عجله و همراه با لبخند خوشبینانه پیش ببرد، مناسک حج را در چه شرایطی و با چه توافقی پیشکش مردم خود می‌کند تا نظر مردم و رهبری مردم تامین شود.
