شب قدر کدامیک از شب‌های ماه رمضان است؟

در آیه 185 سوره بقره می‌خوانیم: «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدیً لِلنَّاسِ وَ بَیِّناتٍ مِنَ الْهُدی‏ وَ الْفُرْقانِ» « ماه رمضان که در آن قرآن فرود آمد تا رهنمودی برای مردم و نشانه‏‌های روشنی از هدایت به سوی حق‏ و مایه‏ جدایی و تشخیص‏ حق از باطل شود.»

از این آیه می‏‌توان دریافت که قرآن کریم در ماه مبارک رمضان نازل شده است.

از سوی دیگر در آیه اوّل سوره قدر می‌خوانیم: «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ»«ما آن قرآن‏ را در شب قدر نازل کردیم.»

از این آیه روشن می‌‏شود که زمان نزول قرآن، شب قدر است؛ بنابراین، از کنار هم قرار دادن این دو آیه، به دست می‏‌آید که شب قدری که قرآن نیز در آن نازل شده در ماه مبارک رمضان قرار دارد.(1)

اما در خصوص اینکه شب قدر در کدامیک از شب‌های ماه رمضان قرار دارد قرآن کریم سخنی نگفته است و روایاتی که از اهل بیت(علیهم السلام) در خصوص تعیین شب قدر نقل شده، به پنج دسته قابل تقسیم‌اند:

دسته اول: روایاتی که شب قدر را در یکی از شب‌های دهه آخر ماه رمضان می‌دانند:

در روایتی می‌خوانیم که از امام باقر(ع) در خصوص تفسیر آیه:« إِنَّا أَنْزَلْناهُ فی‏ لَیْلَةٍ مُبارَکَة» (2) سؤال شد. حضرت فرمود: «نَعَم، هِیَ لَیلَةُ القَدر، وهِیَ مِن کُلِّ سَنَةٍ فی شَهرِ رَمَضانَ فِی العَشرِ الأَواخِرِ»(3) «آری. آن، شب قدر است. آن شب، در هر سال، در ماه رمضان و در دهه آخر آن است.»

دسته دوم. روایاتی که می‌گویند: شب قدر را در یکی از سه شب: نوزدهم، بیست ویکم و بیست و سوم بجویید.

در روایتی از امام صادق(ع) در خصوص شب قدر سؤال شد حضرت فرمود:« اطْلُبْهَا فِی تِسْعَ عَشْرَةَ وَ إِحْدَی وَ عِشْرِینَ وَ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِینَ.» (4) « آن را در شب نوزدهم و بیست و یکم و بیست و سوم بجوی».

دسته سوم. روایاتی که می‌گویند: شب قدر، در یکی از دو شب بیست و یکم و بیست و سوم است.

در روایتی از امام باقر(ع) درباره شب قدر سؤال شد، حضرت فرمود:« فی لَیلَتَینِ: لَیلَةِ ثَلاثٍ وعِشرینَ، وإحدی وعِشرینَ» «در دو شب است: شب بیست و سوم و بیست و یکم» راوی می‌گوید از حضرت پرسیدم که یکی از این دو شب را برایم تعیین کن. حضرت فرمود:« وما عَلَیکَ أن تَعمَلَ فی لَیلَتَینِ هِیَ إحداهُما؟!» (5) « «چه عیبی دارد که در دو شبی که شب قدر یکی از آن دوست، اعمال را بجا آوری؟!»

دسته چهارم. روایاتی که شب بیست و سوم را، شب قدر می‌دانند.

در روایتی از رسول خدا (ص) می‌خوانیم:« لَیلَةُ القَدرِ لَیلَةُ ثَلاثٍ وعِشرینَ»(6)« شب قدر، شب بیست و سوم است.»

در روایت دیگری می‌خوانیم که شخصی به نام عبد اللّه بن اُنَیس جُهَنی نزد پیامبر (ص) آمد و گفت: « یا رَسولَ اللّه، إنّی رَجُلٌ شاسِعُ الدَّارِ فَأمُرنی بِلَیلَةٍ أنزِلُ فیها» « ای پیامبر خدا! من مردی هستم که خانه‌ام دور است. یک شب را دستور بده که بیایم و در مدینه بمانم.» حضرت فرمود:« اِنزِل لَیلَةَ ثَلاثٍ وعِشرینَ» (7) « «شب بیست و سوم بیا».

دسته پنجم. روایاتی که دلالت می‌کنند بر این که شب‌های نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم، هر کدام به گونه‌ای در تعیین سرنوشت انسان‌ها و امور آنان نقش دارد؛ ولی نقش اساسی و نهایی، مربوط به شب بیست و سوم است.

در روایتی از امام صادق(ع) می‌خوانیم:« التَّقدیرُ فی لَیلَةِ تِسعَ عَشرَةَ، والإبرامُ فی لَیلَةِ إحدی و عِشرینَ، وَالإِمضاءُ فی لَیلَةِ ثَلاثٍ وعِشرینَ »(8) « مُقَدَّر شدن (سرنوشت)، در شب نوزدهم است و محکم ساختن، در شب بیست و یکم و امضا (حتمی سازی)، در شب بیست و سوم.»

نکته‌ای که در پایان لازم به ذکر است این است که گرچه در روایات برخی شب‌های ماه رمضان به صورت احتمالی به عنوان شب قدر معرفی شده‌اند و احتمال شب قدر بودن شب بیست و سوم از همه بیشتر دانسته شده، اما به جهت مصالحی شب قدر به صورت قطعی معین نشده است.

یکی از مصلحت‌هایی که برای عدم تعیین دقیق شب قدر در روایات آمده، این است که اگر یک شب به صورت قطعی تعیین می‌شد، مردم به همان یک شب اکتفاء می‌کردند و خود را از فیض عبادت در شب‌های دیگر محروم می‌کردند و لذا برای اینکه مردم فرصت و مهلت بیشتری برای عبادت داشته باشند این شب به صورت قطعی مشخص نشده است.

در روایتی می‌خوانیم که از حضرت علی(ع) در خصوص شب قدر سؤال شد حضرت فرمود:« مَا أَخْلُو مِنْ أَنْ أَکُونَ أَعْلَمُهَا فَأَسْتُرَ عِلْمَهَا وَ لَسْتُ أَشُکُّ أَنَّ اللَّهَ إِنَّمَا یَسْتُرُهَا عَنْکُمْ نَظَراً لَکُمْ لِأَنَّکُمْ لَوْ أَعْلَمَکُمُوهَا عَمِلْتُمْ فِیهَا وَ تَرَکْتُمْ غَیْرَهَا وَ أَرْجُو أَنْ لَا تُخْطِئَکُمْ إِنْ شَاءَ اللَّهُ.» (9) « خالی از این نیستم که آن را بدانم و از شما پنهان کنم. شک ندارم که خداوند به خاطر کمک کردن و مهلت دادن به شما آن را از شما می‌پوشاند، چون اگر آن را به شما اعلام می‌کرد، در همان شب عمل می‌کردید و در غیر آن شب، عبادت را ترک می‌کردید. و امید آن دارم که اگر خدا بخواهد، شب قدر را به خطا نگیرید.»(10)

پی‌نوشت‌ها:
1. مصباح یزدی، قرآن‏‌شناسی، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)‏، 1380 ش، ج‏1، ص 90.
2. دخان(44) آیه 3 «ما آن را در شبی پر برکت نازل کردیم.»
3. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، تهران، دار الکتب الإسلامیة‌، 1407 ه‍ ق‌، ج‏4، ص 157.
4. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات ناصر خسرو، 1372 ش، ج‏10، ص787.
5. همان.
6. سید بن طاووس، الإقبال بالأعمال الحسنة، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم‌، 1415ق، ج‏1، ص 375.
  7. عبدالرزاق صنعانی، المصنف، بیروت، المکتب الاسلامی، 1403ق، ج4، ص 250.
8. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، تهران، دار الکتب الإسلامیة‌، 1407 ه‍ ق‌، ج‏4، ص 159.
9. علامه مجلسی، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، سال 1404 ه ق، ج‏94، ص 5.
10. برای مطالعه بیشتر روایات مربوط به شب قدر: ر.ک محمدی ری شهری، ماه خدا (ترجمه جواد محدثی)، قم، دارالحدیث، 1383ش، ج2، از ص 774 تا ص 794./آ