نگاهی کوتاه به کتاب‌13جلدی "شرح و تفسیر صحیفه سجادیه"

به گزارش بلاغ، در خجسته مناسبت میلاد سراسر نور و رحمت سیدالساجدین، امام‌العارفین، زین‌العابدین حضرت علی‌ابن‌الحسین علیهم‌السلام، با معرفی یکی از کتاب‌هایی که در معرفی این امام مظلوم در بازار کتاب موجود است، امیدواریم تا گامی هرچند کوچک در افزایش سطح معرفت خوانندگان این کتاب نسبت به امام سجاد(ع) برداشته باشیم.
 
جلد اول
در این جلد شرح زندگانی امام سجاد(علیه السلام) و بخشی از شرح دعای اول صحیفه آمده است. مؤلفْ ذیل عنوان «حیات پرفروغ حضرت امام زین‌العابدین علیه السلام» به ولادت، نام و لقب و کنیه، شخصیت، اخلاق و رفتار، و عبادت و مناجات امام پرداخته و بیش از ۲۰ حکایات درباره اخلاق امام نقل کرده، آنگاه درباره حقیقت دعا و اهمیت آن و مداومت بر آن مطالبی ذکر کرده است. در این جلد همچنین از اسناد صحیفه سجادیه سخن به میان آمده است.
انصاریان در شرح دعای اول به بحث توحید و ستایش حق تعالی پرداخته و حقیقت حمد، شکر و ستایش حق را از منظر عرفانی و برخی از عارفان و شاعران بررسی کرده است. توحید در نهج البلاغه، خداشناسی، آیات محکم و متشابه، رؤیت خدا، خداشناسی در کلام امام کاظم(علیه السلام)، آفرینش و اسرار آن و نظر چند متفکر غربی در این باره، هدایت تکوینی، عقل و نبوت در هدایت انسان از دیگر مباحث مطرح در این بخش است.

جلد دوم
در این جلد ادامه شرح دعای اول صحیفه و بخشی از شرح دعای دوم صحیفه آمده است. مباحث مطرح در شرح دعای اول، ظلمات برزخ و تفسیر آن، حقیقت نَفْس، رزق و معانی طیبات، حقیقت شُکر، تکلیف و هدف از آن، حقیقت هلاکت و سعادت و بررسی این دو از نظر قرآن و روایات است.
مؤلف در شرح دعای دوم درباره حقیقت محمدیه، پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) از دیدگاه آیات و روایات، پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در تورات و انجیل، حوادث عجیب هنگام ولادت حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم)، القاب و کنیه‌های پیامبر، اخلاق پیامبر در قرآن و روایات، بعثت پیامبر و برنامه‌های ایشان، ایمان، حالات نفس، صفات برجسته محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) سخن گفته است.

جلد سوم
جلد سوم ادامه شرح دعای دوم و شرح دعای سوم و چهارم را شامل می‌شود. برخی از مباحث مطرح در شرح دعای دوم چنین است: مقام نبوت، مباهله، هجرت به شعب ابی‌طالب تحمل سختی‌ها، سفر به طائف.
مؤلف در شرح دعای سوم صحیفه درباره حقیقت فرشتگان، قرآن و فرشتگان، کفر و انکار فرشتگان، عبادت فرشتگان، فرشتگان در کلام ائمه، عرش و حاملان آن، حقایق عالم آخرت، موانع کمال، جایگاه بهشت و جهنم، انواع بندگی و انواع فرشتگان در قرآن سخن گفته است.
در شرح دعای چهارم موضوعاتی از این دست مطرح شده است: هدایت و هادیان راه حق، دعوت انبیای الهی، خودبینی شیطان، اصحاب یمین و اصحاب شمال، اقسام حیات در قرآن، صحابه رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) و تساوی آنان با دیگر مسلمانان، هجرت، مودت اهل بیت، شناخت اسما و صفات خداوند.

جلد چهارم
این جلد با ادامه شرح دعای چهارم آغاز می‌شود و شرح دعای پنجم را در بر می‌گیرد. حسین انصاریان در شرح دعای چهارم در بررسی معانی اسما و صفات خداوند، ۹۹ نام از نام‌های الهی را برمی‌شمرد و معنا می‌کند و درباره ترس از عظمت حق، زهد در دنیا، ایمان حقیقی و مرگ سخن می‌گوید. در شرح دعای پنجم نیز مباحثی چنین مطرح شده است: عجایب عظمت الهی، عجایب آسمان و زمین، شگفتی‌های خلقت، ساختمان بدن انسان، امانتداری، قدرت الهی، گناه و آثار آن، رحمت الهی و کرامت انسانی.

جلد پنجم
در این جلد شرح سه دعای ششم، هفتم و هشتم  آمده است. برخی از مباحث مطرح در شرح دعای ششم چنین است: خلقت شب و روز، حرکت زمین و خورشید، حمد و شکر و اجر و ذُخر و فضل و احسان در قرآن کریم، امر به معروف و نهی از منکر، دعاهای هفته در کلام امام سجاد(علیه السلام).
مؤلف در شرح دعای هفتم صحیفه درباره پیشامدها و سختی‌ها، ابتلاهای انبیا(علیهم السلام)، توبه و رفع مکاره، دعاهایی که ائمه آموزش داده‌اند، و در شرح دعای هشتم درباره بصیرت نفس، حُسن خلق، راه علاج حرص و غضب، حلم و بردباری و عفو و گذشت سخن گفته است.

جلد ششم
در این جلد، ادامه شرح دعای هشتم و شرح چهار دعای نهم، دهم، یازدهم و دوازدهم  آمده است. برخی از مباحث مطرح در شرح دعای هشتم چنین است: حسد، صبر، قناعت، سوء خلق، افراط در شهوت، تعصب بی‌جا، کوچک‌شمردن گناه، کوچک‌شمردن گناهان صغیره، تسلط شیطان، اسراف و نشانه‌های اسرافکاری.
مؤلف در شرح دعای نهم درباره حقیقت توبه، عشق به توبه در اولیای الهی، حقیقت گناه، حقیقت دین و دنیا و خلقت معنوی انسان و در شرح دعای دهم درباره عفو الهی، عفو در قرآن و روایات، مناجات با معبود و شماتت شیطان، و در دعای یازدهم درباره یاد الهی، ذکر در روایات، فرشتگان نویسندهٔ اعمال و عاقب به خیری و در دعای دوازدهم درباره تکالیف و محرمات الهی در قرآن و روایات، استدراج، حسن ظن، تواضع در برابر خداوند و امیدواری به خداوند سخن گفته است.

جلد هفتم
در این جلد، چهار دعای سیزدهم، چهاردهم، پانزدهم و شانزدهم شرح شده است. در شرح دعای سیزدهم درباره دعا در قرآن، دعای پیامبران، دعا در کلام رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)، حقیقت فقر و غنا، تکبر در برابر خداوند، فقر و امتحان الهی سخن به میان آمده است. مؤلف در شرح دعای چهاردهم درباره مظلوم و ظالم سخن گفته و ۳۶ عنوان ظلم را از قرآن برداشت کرده است..
در شرح دعای پانزدهم نیز مباحثی چون طهارت در قرآن، اسلام و دستورهای بهداشتی، فواید روزه، اهمیت شیر مادر، خواص برخی سبزیجات و میوه‌ها، بهداشت و پاکیزگی باطن و ارزش معنوی بیماری و در شرح دعای شانزدهم موضوعاتی چون نیروها خدادادی انسان، هدف از کتاب و نبوت و امامت، صفات حمیده حضرت حق، پرده‌پوشی حق، غفلت، اصلاح نفس و رویای صادقه مطرح شده است.

جلد هشتم
در این جلد شرح دعای هفدهم تا بیستم آمده است. برخی از مباحث مطرح در شرح دعای هفدهم چنین است: شیطان و ویژگی‌هایش، اوصاف و اعمال شیاطین اِنسی و جِنی در قرآن، شیطان و وعده فقر در انفاق، شیطان در کلام امام صادق(علیه السلام) و نظر عرفانی به مسئله شیطان. در شرح دعای هجدهم نیز مؤلف درباره حقیقت بلا و ابتلا و راه عافیت در آزمایش سخن گفته است. در شرح دعای نوزدهم نیز مباحثی درباره نعمت ابر و باران و باد و حرکت خورشید و ماه و خواص میوه‌ها آمده است.
شرح دعای بیستم - که معروف‌ترین دعای صحیفه است و دعای مکارم الاخلاق نام دارد - نیمی از جلد هشتم را در بر گرفته و ادامه آن در جلد نهم آمده است. در شرح این دعا آمده است: صلوات در روایات، کامل‌ترین ایمان و حقیقت ایمان در روایات، بررسی نیت، باب نجات در دنیا و آخرت، بررسی مکارم و رذایل اخلاقی همچون محبت و کینه، مودت و حسد، اعتماد و بدگمانی.

جلد نهم
در این جلد ادامه شرح دعای بیستم صحیفه و شرح شش دعای دیگر از دعای بیست‌و‌یکم تا دعای بیست‌و‌ششم آمده است. مؤلف در شرح دعای بیست‌و‌یکم درباره کفایت خداوند از انسان، خداوند پناهگاه واقعی انسان، اخلاق قارونی، و در شرح دعای بیست‌ودوم درباره تهذیب نفس، اعتقاد به خدا، صبر بر سختی و بلا، اخلاص، حسرت‌های هنگام مرگ و پس از آن سخن گفته است.
در شرح دعای بیست‌وسوم درباره تندرستی مادی و معنوی، امنیت و سلامتی در دین و بدن، ارزش حج در روایات و در شرح دعای بیست‌وچهارم درباره حقوق پدر و مادر و روایات مربوط به آن و یاد پدر و مادر در نمازهای یومیه و در شرح دعای بیست‌وپنجم درباره فرزندان و نقش پدر و مادر در تربیت آنان و رزق و روزی فرزندان و در شرح دعای بیست‌وششم درباره ارزش و اهمیت حق همسایه، خصوصیات شیعه در روایات و حقوق برادر مؤمن سخن به میان آمده است.

جلد دهم
در این جلد شرح دعاهای ۲۷ تا ۳۸ آمده است. مؤلف در شرح دعای بیست‌وهفتم درباره حقیقت ریاضت و مناظر زیبا و نعمت‌های بهشتی سخن گفته و هدف از جهاد را تربیت انسان و اقامه توحید دانسته و درباره انواع جهاد و ارزش شهادت سخن گفته است. ایشان در شرح دعای بیست‌وهشتم درباره دعا و نیایش و در دعای بیست‌ونهم درباره برنامه رزق و روزی و در دعای سی‌ام درباره وام و شئون آن در اسلام، ربا و خطرات آن و اسراف سخن گفته است.
در شرح دعای سی‌ویکم درباره هوای نفس و گناهان کبیره و صغیره و توبه و استغفار از گناهان و در شرح دعای سی‌ودوم درباره پرده‌پوشی خداوند، تکامل آفرینش انسان و نماز شب در آیات و روایات مطالبی آمده است. در دعای سی‌وسوم تا سی‌وهشتم نیز به تربیت مباحثی درباره حقیقت استخاره، رسوایی گناه، مقام رضا در آیات و روایات، ابر و برق و رعد، حقیقت شکر، و حقوق انسان بر انسان مطرح شده است.

جلد یازدهم
در این جلد از اثر، شرح دعاهای سی‌ونهم تا چهل‌وپنجم  آمده است. در شرح دعای ۳۹ تا ۴۱ به ترتیب مطالبی درباره عفو و گذشت و غرور، مرگ و میزان پرده‌پوشی خداوند مطرح شده است. در شرح دعای چهل‌ودوم نیز که دعای ختم قرآن عنوان گرفته، مباحثی درباه قرآن، حقیقت و ظاهر و باطن آن، وظیفه مسلمانان در برابر قرآن، محکم و متشابه و اسامی این کتاب آسمانی مطرح شده است.
در شرح سه دعای دیگر نیز به ترتیب مطالبی درباره خورشید و ماه و ستارگان در قرآن، ماه رمضان و مسئله روزه و رابطه آن با تقوا و صبر و توبه، و خطرات تأخیر توبه و آداب عید فطر آمده است.

جلد دوازدهم
این جلد  حاوی شرح دعاهای چهل‌وششم تا پنجاه‌وچهارم (آخرین دعای) صحیفه سجادیه است. در شرح دعای ۴۶ مطالبی درباره دعا در عید فطر و روز جمعه و اذکار و ادعیه عید فطر آمده است. مؤلف در شرح دعای چهل‌وهفتم که از دعاهای معروف صحیفه است و دعای عرفه نام دارد، به عظمت روز عرفه و اسرار وقوف در عرفات پرداخته و دعای عرفه پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) و امام حسین(علیه السلام) را آورده است.
در شرح هفت دعای دیگر نیز به ترتیب مطالبی درباره فضیلت قربانی، تجاوز به حقوق دیگران و پیامدهای ظلم، آفرینش انسان و راز خلقت او، مناجات، مراحل قیامت و انواع شِرک، توسل و شفاعت، وضعیت گنهکاران در دنیا و آخرت، هشت باب بهشت و هفت باب جهنم، و راه‌های از بین بردن اندوه و غم آمده است.

جلد سیزدهم، چهاردهم و پانزدهم
چنان‌که گذشت جلد سیزدهم این اثر به داستان‌ها اختصاص یافته و ۱۸۱ حکایت در آن نقل شده است. جلد چهاردهم فهرست موضوعی کتاب است که به صورت الفبایی و در ۵۳۱ صفحه آمده است. در جلد پانزده نیز دیگر فهرست‌ها همچون فهرست آیات، روایات، ادعیه، اعلام، کتاب‌ها و مکان‌ها در ۵۳۲ صفحه آمده است.