به گزارش بلاغ، مجالس سوگواری برای سالار شهیدان(ع) در کنار کارکردهای فراوانی که دارد، در طول زمان آمیخته با آسیب‌هایی شده که همین امر موجب کاسته شدن از تاثیرگذاری آن می‌شود. در طول سالهای پس از انقلاب اسلامی بزرگان تلاش زیادی کرده‌اند تا با روشنگری و آگاهی‌بخشی از این آسیب‌ها بکاهند و این مجالس را به سمت پیراستگی از انواع خرافات و اعمال وهن‌آلود سوق دهند. در مطلب حاضر که در دو بخش تقدیم می‌شود، آسیب‌شناسی مجالس و آئین‌های عزاداری از دیدگاه رهبر انقلاب مورد بررسی قرار گرفته است که از نظرتان می‌گذرد.
فرهنگ عاشورا از دیر باز به دلیل ارزش واهمیت آن همیشه مورد توجه دوست ودشمن بوده است. در طول تاریخ ظالمان و مستکبران همیشه به دلیل ماهیت ظلم ستیزی عاشورا با آن مخالف بوده‌اند. ارزش معنوی و انسان‌ساز و اصلاح‌گر عاشورا موجب شده که آسیب‌های زیادی از دوست و دشمن به آن وارد شود. عاشورا دارای بعد شکلی و بعد ماهیتی است.
این آسیب‌ها هم جنبه ماهیتی و محتوایی حادثه عاشورا و هم جنبه شکلی آن را مورد هجوم قرار داده است. جنبه عاطفی و تراژدیک حادثه عاشورا به بعد ملکوتی ، عاشقانه و عقلانی آن غلبه پیدا کرده است. در شرایط امروز دسیسه دشمنان هم برای تغییر مفاهیم و ماهیت ارزش‌های متعالی مثل عاشورا بیشتر شده است.
البته این دسیسه‌ها برای بد معرفی کردن چهره دین سابقه طولانی دارد. در زمان اتحاد جماهیر شوروی در مناطق شیعه‌نشین دستور داده بودند مساجد تعطیل شده و مردم، نماز جماعت برگزار نکنند و عزاداری ممنوع بود ولی قمه زنی که یک امر خرافی بود و چهره نورانی مکتب شیعه را مخدوش می‌کرد ،آزاد بود. دلیلش هم این بود که کمونیست‌ها آن عمل خرافی را بهترین راه دین‌گریزی می‌دانستند. البته در کنار دسیسه‌های دشمنان افراد جاهل که مغزشان تعطیل است در ترویج و گسترش این خرافه‌ها وآسیب‌ها نقش زیادی داشته‌اند.
البته علمای دین به تناسب توان خود و زمینه‌های پذیرش، با این عوامل خرافات مبارزات مستمری داشته‌اند. اما بعد از انقلاب اسلامی، هم دسیسه هابیشتر شده وهم مبارزات با این دسیسه‌ها و خرافات از طرف علما و مراجع معظم و بویژه رهبر معظم انقلاب به شکل جدی‌تری برای زدودن چهره مذهب شیعه از خرافات صورت پذیرفته است.
الف ـ آسیب‌های محتوایی مجالس عزاداری
1- ترسیم ناقص و یک بعدی از سیمای معصومین: توجه بیش از حد و صرف به جنبه قداست و ملکوتی بودن معصومین و تاکید بر اینکه علم غیب ولایت تکوینی دارند و درمقابل، غفلت کردن از جنبه مادی و زمینی آنان و چشم‌پوشی از الگو بودن ایشان در زندگی در واقع طرح یک جانبه سیمای معصومین است و برعکس همین مطلب هم وجود دارد و در هر دو صورت تصویری ناقص و یک بعدی از شخصیت معصومین ارائه می‌شود.
امام حسین(ع) انسانی با اهداف الهی و با عملکردی تکلیف گرایانه بود. لذا شخصیت کامل او امروز می‌تواند الگوی ما باشد. اما متاسفانه در بعضی مراسمات عزاداری ترسیمی ناقص و سطحی و یک بعدی از ایشان انجام می‌پذیرد. بطور مثال در برخی موارد حتی از بعد ملکوتی و مناقب معنوی امام حسین(ع) و یارانش چشم‌پوشی می‌شود و در عوض به توصیف چشم و ابروی آنها پرداخته می‌شود.این یک نوع تصویرپردازی مبتذل ، سطحی و عوامانه منحرف از عاشورا است.
رهبرمعظم انقلاب در این خصوص می‌فرمایند: «چیز دیگری که بنده در بعضی از خوانندگان جلسات مداحی اطلاع پیدا کردم، استفاده از مدح‌ها و تمجیدهای بی‌معناست که گاهی هم مضر است. فرض کنید راجع به حضرت ابوالفضل (ع) صحبت می‌شود. بنا کنند از چشم و ابروی آن بزرگوار تعریف کردن مثلا قربون چشمت بشم. مگر چشم قشنگ در دنیا کم است؟ مگر ارزش ابوالفضل (ع) به چشمهایش بوده! اصلا شما مگر اباالفضل را دیده اید و می‌دانید چشمش چگونه بوده؟ اینها سطح معارف دینی ما را پایین می‌آورد. معارف شیعه در اوج اعتلاست.
معارف شیعی، معارفی است که یک فیلسوف در غرب پرورش یافته با مفاهیم غربی و بزرگ شده آشنا با معارف فلسفی غرب مثل هانری کربن را می‌آورد دو زانو جلو علامه طباطبایی می‌نشاند، او را خاضع می‌کند و می‌شود مروج شیعه و معارف آن در اروپا. معارف شیعه را باید در همه سطوح عرضه کرد. از سطوح ذهن متوسط وعامی بگیرید تا سطوح بالاترین فیلسوف‌ها، با این معارف نباید شوخی کنیم» (1)
2 ـ غلوآمیز شدن عزاداری‌ها همراه با خرافات
خرافات بر سه اصل بی‌بنیادی، باطل بودن و خوش آمد مخاطب استوار است. خرافات در ذات خود غلو آمیز می‌باشد. در عزاداری‌های چند سال اخیر بعضی از مداحان نادان در مدح ائمه از تعابیری همچون حسین اللهی و زینب اللهی و لااله ا لا فاطمه استفاده کرده‌اند که این تعابیر تعابیری شرک‌آلود و منحرف و نوعی خرافه و غلو است.
قرآن کریم از غلو نهی می‌کند و امامان نیز شدیدترین برخورد را با غلات داشته و از آنان بیزاری جسته‌اند. خرافه و غلو در عزاداری‌ها باعث خدشه به تصویر حقیقی امام معصوم و معرفی نادرست و تحریف شده شیعه که پیوسته دینمدار ومنطقی بوده است در نزد افکار عمومی جهانیان در بعد رسانه‌ای می‌شود. علما و مراجع معظم با این شکل عزاداری‌ها مخالفت کرده و در فتواها و استفتائات از این تعابیر غلوآمیز و شرک‌آلود نهی فرموده‌اند.
رهبر معظم انقلاب در جواب استفتاتی در این زمینه می‌فرمایند:
« از این گونه حرکات و ترویج این افراد و اینگونه جلسات اجتناب شود» (2)مسائل جدید
3 ـ بیان مطالب ذلت بار و خارج از شأن معصومین (ع)
در بعضی از مداحی‌ها و جلسات عزاداری مطالبی، دون شأن و مرتبه معصومین (ع) بیان می‌شود که شأن ائمه را پایین می‌آورد. به طور مثال در هنگام مداحی حضرت زینب، آن بزرگ زن تاریخ که الگوی صبر و استقامت و تحمل مصائب بودند را مضطر می‌خوانند و امام زین‌العابدین را بیمار معرفی می‌کنند.
(زین العابدین بیمار) و یا از امام حسین در هنگام شهادت فرزندانش مثل علی اصغر و علی اکبر (ع) فردی حزن آلود و غم زده که شکسته و خورد شده است نام می‌برند. امام حسین(ع) همه این مصائب را با نگاه ملکوتی و الهی تحمل فرمودند و هرگز خم به ابرو نیاوردند. بعضی تعابیر در حادثه عاشورا تعابیری سطحی و ذلت آمیز و از ساحت مقدس اهل بیت (ع) دور است. رهبرانقلاب که با تیزبینی مسائل عزاداری را بررسی می‌کنند، در این خصوص می‌فرمایند:
«نکته دیگری که بعضی از آقایان بحق‌اشاره کردند این است که از برخی تعابیر درباره ائمه (ع) نباید استفاده کرد. اینها سبک است. برای فاطمه الزهرا (س) آن موجود قدسی والا آن انسان برتر و آن معلم بشر.
از آن تعبیری که هر شاعری چه شاعر درست و حسابی گوی و چه شاعر هرزه گوی، برای محبوب و معشوق خودش ذکر می‌کند، نباید استفاده کرد باید از تعبیرات متناسبی استفاده کرد. اعتقاد من این است که اگر شعرای عزیز لفظ و معنا را برای بیان معرفتی که امروز جامعه ما نیاز دارد تا از مکتب فاطمه زهرا (س) تعلیم بگیرد ، بکارگیرند و آن را مداح با صدای خوش و آهنگ مناسب با این کار عرضه کند، یکی از بهترین انواع تبلیغ و ترویج صورت گرفته است، یعنی همان دعبل و فرزدق و کمیت تاریخ در اینجا ظهور و تجلی پیدا کرده است. ارزش، همان ارزش خواهد بود و می‌تواند اجرهای بزرگ الهی را به دنبال خود داشته باشد» (3)
4 ـ گسترش دروغ در روضه و مداحی
مطلبی که درباره حادثه عاشورا در بعضی مجالس روضه و مداحی گفته می‌شود برخی دروغ بودنش آشکار و بعضی دروغ بودنش معلوم نیست. مطالبی که دروغ بودنش آشکار است بایستی در روضه خوانی‌ها ومداحی‌ها نفی شود و با ارشاد و راهنمایی علما و روحانیون جلو این مطالب دروغ که آسیب‌های جدی به اعتقادات مردم وارد می‌کند، گرفته شود.
برای راست و دروغ بودن مطالب باید به منابع معتبر تاریخی مراجعه شود. ممکن است یک مطلب در یک منبع دست دوم مورد تصدیق باشد ولی در منبع دست اول و معتبر دروغ بودن آن ثابت شود. در منابع تاریخی کتاب‌های لهوف ابن طاووس و ارشاد مفید و نفس المهموم کتاب‌های معتبری هستند که رهبری هم در روضه‌خوانی‌های خود در نماز جمعه از همین کتب استفاده کرده‌اند و به استفاده از این منابع تاکید دارند:
«واقعه خوانی، تا حد ممکن باید متقن باشد. مثلا در حد «لهوف» ابن طاووس و ارشاد مفید و امثال اینها» (4)
بنا بر این بازخوانی روضه‌های مداحان و انطباق آن با متون معتبر لازم و ضروری است. باید مسئولین و نهادهای اسلامی با تدوین روضه‌های معتبر از کتب و منابع معتبر، آنها را در اختیار مداحان قرار دهند. ضرورت ایجاد سازماندهی ، قاعده و ضابطه در ارتباط با منبر و مداحی و خطابه با توجه به سرعت تحولات در نظریات جدید علمی و استفاده از روش‌های نوین مورد تاکید رهبر معظم انقلاب است و ایشان معتقدند که مداحان باید آگاه باشند، باید بدانند چه می‌گویند. برای که می‌گویند و در کجا می‌گویند و چگونه می‌گویند:
«مداح‌ها بدانند چه می‌خوانند و چه می‌گویند. صدای خوش ، آهنگ قشنگ ،موقعیت ممتاز، تریبون خوب، اقبال فراوان، امروز هم که جوان‌ها بحمدالله جامعه و کشور ما را با صفای دل خودشان مصفا کرده‌اند. این همه جوان در این کشور وجود دارد. همه متوجه شماست. شما چه می‌خواهید به مردم بدهید؟ اینکه من همیشه روی آنچه می‌خوانید و آنچنانکه می‌خوانید در جلسه مداح‌ها و با ا فراد گوناگون تاکید می‌کنم به خاطر این حساسیت‌ها است» (5)
5 ـ بیان سست معارف اسلام
گاهی بعضی مداحان وخطبا برای عرصه معارف اسلامی متوسل به خواب و مکاشفه و همچنین بعضی ملاقات‌های دروغین می‌شوند. این قبیل تبلیغ، مبانی اعتقادی سستی را بنا می‌نهد که به‌راحتی قابل زوال و نابودی است.
خواب و مکاشفه و حتی رویای صادقه برای بیننده و دیگران حجت شرعی نیست. تنها خواب معصوم (ع) که شیطان در آن راهی ندارد حجت است که شرایط فعلی معصوم (ع) در میان ما نیست. راهی برای اثبات و نفی خواب و مکاشفه وجود ندارد و می‌تواند به عنوان حربه‌ای در دست شیادان در جا انداختن دروغ و ایجاد تحریف در عرصه معارف اسلامی به ویژه فرهنگ عاشورا به کار رود.
با نقل خواب و رویا نمی‌توان کسی را هدایت کرد. رهبر انقلاب بر سخن محکم و غیر مشتبه و سخن حکمت‌آمیز در مداحی‌ها تاکید دارند:
«روش‌ها خیلی مهم است. در این آیه مبارکه «ادع الی سبیل ربک بالحکمه» روش را بیان فرموده است. سخن حکمت‌آمیز یعنی سخن محکم ، سخن غیر مشتبه. سخن غیر مرهون و غیر ضعیف ، حکمت همه اینها را دارد. سخن حکیم است. یعنی هم حکمت‌آمیز است و هم مستحکم است. هم در مقابل متشابه است»(6)
ایشان تاکید دارند که مداحان حتماً از فرصتی که دارند برای ترویج معارف اسلامی استفاده کنند و آن معارف الهی را به زبان زیبای شعر و با صوت زیبا بیان کنند:
«نباید بگذارید منبر ده دقیقه‌ای یا بیست دقیقه ای شما از معارف خالی باشد. امسال دیدم بعضی از برادران مداح در ماه محرم و در دهه فاطمیه بحمدالله این نکته را رعایت کرده بودند. در منبر مداحی حتما در اول ، فصلی اختصاص بدهید به نصیحت با بیان معارف به زبان شعر. اصلاً رسم مداحی از قدیم این طوری بوده، الان یک مقدار آن رسم‌ها کم شده، مداح در اول منبر یک قصیده، یک ده بیت شعر، کمتر ، بیشتر ، فقط در نصیحت و اخلاق با الفاظ زیبا خطاب به مردم بیان می‌کرد. مردم هم می‌فهمیدند و اثر هم می‌گذارد. من یک وقتی گفتم که گاهی شعر یک مداح از یک منبر یک ساعتی، اثرش بیشتر است. البته همیشگی نیست، گاهی است. اگر خوب انتخاب و اجرا شود اینطوری خواهد بود.»(7)
6 ـ جدایی دین از سیاست
در برخی مجالس عزاداری گفته می‌شود که ما‌گریه و عزاداری می‌کنیم و کاری به سیاست نداریم. اصلا اصل حادثه عاشورا به واسطه سیاست اتفاق افتاده است. حادثه عاشورا علاوه بر جنبه ملکوتی والهی و عرفانی جنبه سیاسی هم دارد. نمی‌توان امام حسین(ع) را از سیاست جدا کرد. امام حسین برای احیاء امر به معروف و برای اصلاح امور امت جدش رسول الله قیام کرد و به شهادت رسید. لذا فرهنگ عاشورا با سیاست پیوندی ناگسستنی دارد.
امروز نیز عزاداری امام حسین باید با هدف احیاء امر به معروف و شناخت عبرت‌های عاشورا و حفظ اصل نظام اسلامی صورت پذیرد. دشمنان سعی دارند عزاداری باشد ولی محتوایی نداشته باشد.
ازدرون این مجالس عزاداری، ظلم ستیزی و شهادت طلبی و روشنگری نسبت به دشمنان بیرون نیاید. حادثه عاشورا خود یک فتنه بزرگ بود، طوری که مسلمانان در میان غبار فتنه چون بصیرت نداشتند به جنگ فرزند رسول‌الله آمدند. باید از حادثه عاشورا و حوادث قبل و بعد از آن الگو بگیریم و با شرایط فتنه آلود امروزی با بصیرت برخورد بکنیم. رهبر معظم انقلاب تاکید دارند که در مجالس عزاداری، مداحی و روضه خوانی و تبلیغ مسائل سیاسی با رعایت اعتدال مطرح شود.
یعنی نباید چنان به مسائل سیاسی بپردازیم که از رسالت دینی خود غفلت کرده و دل مخاطب را فراموش کنیم.«نه ما باید مسائل سیاسی را به کلی از حیطه حرف و گفت و تلاش و مجاهدت تبلیغی خودمان خارج کنیم، آنچنان که دشمنان روی آن ده‌ها سال سرمایه‌گذاری کردند. ولی نهضت اسلامی آمد و این سرمایه‌گذاری را آتش زد و از بین برد و گفتار و اندیشه سیاسی را وارد متن فعالیت‌های دینی کرد و نه از این طرف باید بیفتیم که تصور کنیم همه منبر ، همه تبلیغ، همه مخاطبه با مردم و با مومنین یعنی اینکه بنشینیم مسائل آمریکا واسرائیل و مسائل سیاسی را تحلیل کنیم. نه خیر یک کار واجب‌تر اگر نباشد واجب دیگری وجود دارد و آن دل مخاطب شماست. دل و جان و فکر او را بایستی آباد و سیراب کنیم» (8)
7 ـ اظهار مطالب موهن
اهل بیت (ع) بر خلاف پادشاهان ظالم، ذلت و خواری را برای پیروانشان نمی‌پسندند. هرچند شیعه تواضع ، رابطه عاطفی و ابراز محبت به اهل بیت را افتخاری برای خود می‌داند و به آن مباهات می‌کند، ولی مداحی‌ها در مجالس نباید دستاویزی برای دشمنان و وهن شیعه باشد.
متاسفانه بعضی مداحان ناآگاه کلماتی را بکار می‌برند که ازمصادیق بارز وهن شیعه است. به طور مثال کلماتی مانند کلب الحسین و کلب الرقیه و بستن قلاده سگ به گردن در حین عزاداری و عوعو کردن شود دور از شأن شیعه است و با صفات متعالی ائمه که شیعیان خود را بزرگ می‌داشتند ناسازگار است. هر امری که موجب وهن انسان شود و او را از مقام شامخ انسانیت به زیر بکشد جایز نیست. سیره نظری و عملی پیامبر و همه امامان عظیم حاکی از احترام وارزش فراوان به انسان‌ها و بندگان خدا در هر لباس و با هر رنگ و مذهب است. چگونه می‌توان با تمسک به نام آنان انسان را تحقیر و ذلیل کرد و حال آنکه امام حسین(ع) شعارش «هیهات منا الذله» است. با این شیوه عزاداری ،همه علما و مراجع و روحانیون متعهد مخالف هستند و رهبر معظم انقلاب در جواب سؤالی درخصوص همین موضوع می‌فرمایند:
«از این گونه حرکات و ترویج این افراد و اینگونه جلسات اجتناب شود» (9)
8 ـ بیان مطالب خلاف قانون الهی
در بعضی از مداحی‌ها و خطابه‌ها چنان وانمود می‌شود که چون ما شیعه هستیم و محب اهل بیت (ع)، پس گناهانمان دیگر بخشیده خواهد شد و شرکت در عزاداری امام حسین خود موجب بخشیده شدن گناهان می‌شود که این خود خلاف قانون الهی است. در قانون الهی مسئولیت شیعه امام معصوم (ع) از سایر بندگان خیلی بیشتر است. این همه ائمه ما زحمت کشیده‌اند و جان داده‌اند تا ما گناه نکنیم. تنها محبت اهل بیت(ع) ضمانتی برای ما نیست که از آتش دوزخ نجات یابیم.
بر اساس قانون الهی ارتباط و دوستی ما با اهل بیت (ع) موجب بخشودگی ما نخواهد شد. البته شفاعت امامان معصوم (ع) ممکن است شامل حال محب اهل بیت شود ولی آن هم شرایطی دارد. شیعه باید در عملکرد دنیوی مطیع اوامر الهی بوده و از گناه پرهیز کند. نمی‌توان به عنوان شرکت در عزاداری امام حسین(ع) از نماز اول وقت و یا حتی از اصل نماز صرف نظر کرد. چون هدف امام حسین(ع) احیاء نماز بود. امام حسین(ع) خود در اوج جنگ روز عاشورا وقتی ابوثمامه صیداوی بانگ نماز داد و ایشان را از وقت نماز مطلع گردانید در حق او دعا کرد و آماده نماز شد.
لذا رهبر انقلاب در جواب مداحی که در حضور ایشان همین موضوع نجات محب اهل بیت در شعری خوانده بود، فرمودند:
«شعری که الان برادرمان خواندند، مضمون درستی نیست که ما بگوییم چون شیعه و محب هستیم؛اگر گناه هم کردیم، خدای متعال ما را مجازات نمی‌کند. نه اینطور نیست. «من اطاع ا... فهو لنا ولی» ولی آنها باید خدا را اطاعت کنند، چون خود این بزرگواران با اطاعت خدا به این مقام و رتبه رسیدند. امتحان اینها قبل از وجود و آمدنشان به این دنیا صورت گرفته: «امتحنک ا... قبل ان یخلقک فوجدک لمن امتحنک صابره» دستگاه خدا بی‌حساب وکتاب نیست. در روایتی پیامبر اکرم (ص) به فاطمه زهرا (س) با این مقام و رتبه فرمود: «یا فاطمه اننی لن اغنی عنک من ا... شیئا» یعنی پیش خدا نسبت با من و ارتباط با من به درد تو نمی‌خورد. مگر در میان فرزندان پیغمبر و ائمه کسانی نبودند که با خدا رابطه‌ای نداشتند و نتوانستند از آن گوهر نورانی و با ارزش معنوی برخوردار شوند» (10)
9ـ تشدید اختلافات فرقه‌ای در بین مسلمانان
در میان فرقه‌های مختلف مسلمانان از دیرباز اختلافاتی وجود داشته که همیشه دوستان نادان و دشمنان زیرک بر آن دامن زده‌اند. اما این اختلافات درمقابل مشترکات اعتقادی مسلمین چیز قابل اتکایی نیست. فرقه‌های مسلمانان می‌توانند با اتکاء به همین مشترکات از تفرقه پرهیز کنند. دشمنان همیشه از اختلافات سود برده و به آن دامن زده‌اند. لذا در عصر حاضر باید از هر کاری که وحدت مسلمین را مخدوش می‌کند، پرهیز شود. از نگاه امنیتی نیز وحدت بین شیعه و سنی در داخل مرزهای کشور ضروری است که از کارهای تفرقه آمیز در عزاداری‌ها و روضه خوانی پرهیز شود. رهبرمعظم انقلاب نیز به این نکته تاکید دارند و مردم و مداحان و خطبا را به هوشیاری و پرهیز از تفرقه دعوت می‌کنند: «امروز دستهایی برای ایجاد شکاف بین فرقه‌های مسلمان وجود دارد، کسانی که این تلاش را می‌کنند، نه این طرف را قبول دارند نه آن طرف را ، هم با این طرف دشمنند، هم با آن طرف ، مراقب باشید با دست‌های خبیثی که در اصل از طرف همان مراکز استکباری و استعماری هدایت می‌شوند همکاری نکنید.»(11)
ایشان با اشاره به راهبرد حضرت امام خمینی(ره) در ا تحاد مسلمین اعلام می‌کنند که مروجین اختلاف امت اسلام را از میان خود طرد کنید: «یک عده چرا نمی‌فهمند؟ امام بزرگوار ما که منادی اتحاد بین مسلمین بود، از همه اینهایی که مدعی اند، ولایتش و اعتقادش و ارادتش و عشقش به ائمه بیشتر بود. او بهتر می‌فهمید ولایت را یا فلان آدم عامی که حالا به اسم ولایت کارهای خلاف می‌کند؟ حرف‌های بی‌ربط می‌زند در مجالس عام و خاص؟ وحدت را حفظ کنید. اگر دیدید در جامعه بین شما کسانی هستند که عکس این رفتار می‌کنند، آنها را طردشان کنید. مخالفت خودتان را به آنها ابراز و اعلام کنید. اینها ضرر می‌زنند ضربه می‌زنند،ضربه‌ای به اسلام می‌زنند، ضربه‌ای به تشیع می‌زنند، ضربه‌ای به جامعه اسلامی می‌زنند. این از جمله مسائل بسیار مهم است». (12)
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. بیانات رهبرمعظم انقلاب در دیدار مداحان و ذاکرین اهل بیت (ع)، 5/5/84
2. کتاب مسائل جدید از دیدگاه علماء و مراجع تقلید، جلد 3، ص 37
3. بیانات در دیدار مداحان و ذاکرین اهل بیت (ع)، 18/6/80
4. بیانات در دیدار مداحان و ذاکرین اهل بیت (ع)
5. بیانات در دیدار مداحان و ذاکرین اهل بیت (ع) 5/5/84
6. بیانات در دیدار مداحان و ذاکرین اهل بیت (ع)
7. بیانات در دیدار مداحان و ذاکرین اهل بیت (ع) 5/5/84
8. بیانات در دیدار مداحان و ذاکرین اهل بیت (ع)
9. مسائل جدید از دیدگاه علما و مراجع تقلید جلد 3، ص 37
10. بیانات در دیدار مداحان و ذاکرین اهل بیت (ع)، 28/5/82
11. بیانات در دیدار جمعی از مداحان اهل بیت (ع)، 7/6/81
12. بیانات در دیدار جمعی از مداحان و ذاکرین اهل بیت (ع)، 14/4/86
این آسیب‌ها هم جنبه ماهیتی و محتوایی حادثه عاشورا و هم جنبه شکلی آن را مورد هجوم قرار داده است. جنبه عاطفی و تراژدیک حادثه عاشورا به بعد ملکوتی ، عاشقانه و عقلانی آن غلبه پیدا کرده است. در شرایط امروز دسیسه دشمنان هم برای تغییر مفاهیم و ماهیت ارزش‌های متعالی مثل عاشورا بیشتر شده است.
البته این دسیسه‌ها برای بد معرفی کردن چهره دین سابقه طولانی دارد. در زمان اتحاد جماهیر شوروی در مناطق شیعه‌نشین دستور داده بودند مساجد تعطیل شده و مردم، نماز جماعت برگزار نکنند و عزاداری ممنوع بود ولی قمه زنی که یک امر خرافی بود و چهره نورانی مکتب شیعه را مخدوش می‌کرد ،آزاد بود. دلیلش هم این بود که کمونیست‌ها آن عمل خرافی را بهترین راه دین‌گریزی می‌دانستند. البته در کنار دسیسه‌های دشمنان افراد جاهل که مغزشان تعطیل است در ترویج و گسترش این خرافه‌ها وآسیب‌ها نقش زیادی داشته‌اند.
البته علمای دین به تناسب توان خود و زمینه‌های پذیرش، با این عوامل خرافات مبارزات مستمری داشته‌اند. اما بعد از انقلاب اسلامی، هم دسیسه هابیشتر شده وهم مبارزات با این دسیسه‌ها و خرافات از طرف علما و مراجع معظم و بویژه رهبر معظم انقلاب به شکل جدی‌تری برای زدودن چهره مذهب شیعه از خرافات صورت پذیرفته است.
الف ـ آسیب‌های محتوایی مجالس عزاداری
1- ترسیم ناقص و یک بعدی از سیمای معصومین: توجه بیش از حد و صرف به جنبه قداست و ملکوتی بودن معصومین و تاکید بر اینکه علم غیب ولایت تکوینی دارند و درمقابل، غفلت کردن از جنبه مادی و زمینی آنان و چشم‌پوشی از الگو بودن ایشان در زندگی در واقع طرح یک جانبه سیمای معصومین است و برعکس همین مطلب هم وجود دارد و در هر دو صورت تصویری ناقص و یک بعدی از شخصیت معصومین ارائه می‌شود.
امام حسین(ع) انسانی با اهداف الهی و با عملکردی تکلیف گرایانه بود. لذا شخصیت کامل او امروز می‌تواند الگوی ما باشد. اما متاسفانه در بعضی مراسمات عزاداری ترسیمی ناقص و سطحی و یک بعدی از ایشان انجام می‌پذیرد. بطور مثال در برخی موارد حتی از بعد ملکوتی و مناقب معنوی امام حسین(ع) و یارانش چشم‌پوشی می‌شود و در عوض به توصیف چشم و ابروی آنها پرداخته می‌شود.این یک نوع تصویرپردازی مبتذل ، سطحی و عوامانه منحرف از عاشورا است.
رهبرمعظم انقلاب در این خصوص می‌فرمایند: «چیز دیگری که بنده در بعضی از خوانندگان جلسات مداحی اطلاع پیدا کردم، استفاده از مدح‌ها و تمجیدهای بی‌معناست که گاهی هم مضر است. فرض کنید راجع به حضرت ابوالفضل (ع) صحبت می‌شود. بنا کنند از چشم و ابروی آن بزرگوار تعریف کردن مثلا قربون چشمت بشم. مگر چشم قشنگ در دنیا کم است؟ مگر ارزش ابوالفضل (ع) به چشمهایش بوده! اصلا شما مگر اباالفضل را دیده اید و می‌دانید چشمش چگونه بوده؟ اینها سطح معارف دینی ما را پایین می‌آورد. معارف شیعه در اوج اعتلاست.
معارف شیعی، معارفی است که یک فیلسوف در غرب پرورش یافته با مفاهیم غربی و بزرگ شده آشنا با معارف فلسفی غرب مثل هانری کربن را می‌آورد دو زانو جلو علامه طباطبایی می‌نشاند، او را خاضع می‌کند و می‌شود مروج شیعه و معارف آن در اروپا. معارف شیعه را باید در همه سطوح عرضه کرد. از سطوح ذهن متوسط وعامی بگیرید تا سطوح بالاترین فیلسوف‌ها، با این معارف نباید شوخی کنیم» (1)
2 ـ غلوآمیز شدن عزاداری‌ها همراه با خرافات
خرافات بر سه اصل بی‌بنیادی، باطل بودن و خوش آمد مخاطب استوار است. خرافات در ذات خود غلو آمیز می‌باشد. در عزاداری‌های چند سال اخیر بعضی از مداحان نادان در مدح ائمه از تعابیری همچون حسین اللهی و زینب اللهی و لااله ا لا فاطمه استفاده کرده‌اند که این تعابیر تعابیری شرک‌آلود و منحرف و نوعی خرافه و غلو است.
قرآن کریم از غلو نهی می‌کند و امامان نیز شدیدترین برخورد را با غلات داشته و از آنان بیزاری جسته‌اند. خرافه و غلو در عزاداری‌ها باعث خدشه به تصویر حقیقی امام معصوم و معرفی نادرست و تحریف شده شیعه که پیوسته دینمدار ومنطقی بوده است در نزد افکار عمومی جهانیان در بعد رسانه‌ای می‌شود. علما و مراجع معظم با این شکل عزاداری‌ها مخالفت کرده و در فتواها و استفتائات از این تعابیر غلوآمیز و شرک‌آلود نهی فرموده‌اند.
رهبر معظم انقلاب در جواب استفتاتی در این زمینه می‌فرمایند:
« از این گونه حرکات و ترویج این افراد و اینگونه جلسات اجتناب شود» (2)مسائل جدید
3 ـ بیان مطالب ذلت بار و خارج از شأن معصومین (ع)
در بعضی از مداحی‌ها و جلسات عزاداری مطالبی، دون شأن و مرتبه معصومین (ع) بیان می‌شود که شأن ائمه را پایین می‌آورد. به طور مثال در هنگام مداحی حضرت زینب، آن بزرگ زن تاریخ که الگوی صبر و استقامت و تحمل مصائب بودند را مضطر می‌خوانند و امام زین‌العابدین را بیمار معرفی می‌کنند.
(زین العابدین بیمار) و یا از امام حسین در هنگام شهادت فرزندانش مثل علی اصغر و علی اکبر (ع) فردی حزن آلود و غم زده که شکسته و خورد شده است نام می‌برند. امام حسین(ع) همه این مصائب را با نگاه ملکوتی و الهی تحمل فرمودند و هرگز خم به ابرو نیاوردند. بعضی تعابیر در حادثه عاشورا تعابیری سطحی و ذلت آمیز و از ساحت مقدس اهل بیت (ع) دور است. رهبرانقلاب که با تیزبینی مسائل عزاداری را بررسی می‌کنند، در این خصوص می‌فرمایند:
«نکته دیگری که بعضی از آقایان بحق‌اشاره کردند این است که از برخی تعابیر درباره ائمه (ع) نباید استفاده کرد. اینها سبک است. برای فاطمه الزهرا (س) آن موجود قدسی والا آن انسان برتر و آن معلم بشر.
از آن تعبیری که هر شاعری چه شاعر درست و حسابی گوی و چه شاعر هرزه گوی، برای محبوب و معشوق خودش ذکر می‌کند، نباید استفاده کرد باید از تعبیرات متناسبی استفاده کرد. اعتقاد من این است که اگر شعرای عزیز لفظ و معنا را برای بیان معرفتی که امروز جامعه ما نیاز دارد تا از مکتب فاطمه زهرا (س) تعلیم بگیرد ، بکارگیرند و آن را مداح با صدای خوش و آهنگ مناسب با این کار عرضه کند، یکی از بهترین انواع تبلیغ و ترویج صورت گرفته است، یعنی همان دعبل و فرزدق و کمیت تاریخ در اینجا ظهور و تجلی پیدا کرده است. ارزش، همان ارزش خواهد بود و می‌تواند اجرهای بزرگ الهی را به دنبال خود داشته باشد» (3)
4 ـ گسترش دروغ در روضه و مداحی
مطلبی که درباره حادثه عاشورا در بعضی مجالس روضه و مداحی گفته می‌شود برخی دروغ بودنش آشکار و بعضی دروغ بودنش معلوم نیست. مطالبی که دروغ بودنش آشکار است بایستی در روضه خوانی‌ها ومداحی‌ها نفی شود و با ارشاد و راهنمایی علما و روحانیون جلو این مطالب دروغ که آسیب‌های جدی به اعتقادات مردم وارد می‌کند، گرفته شود.
برای راست و دروغ بودن مطالب باید به منابع معتبر تاریخی مراجعه شود. ممکن است یک مطلب در یک منبع دست دوم مورد تصدیق باشد ولی در منبع دست اول و معتبر دروغ بودن آن ثابت شود. در منابع تاریخی کتاب‌های لهوف ابن طاووس و ارشاد مفید و نفس المهموم کتاب‌های معتبری هستند که رهبری هم در روضه‌خوانی‌های خود در نماز جمعه از همین کتب استفاده کرده‌اند و به استفاده از این منابع تاکید دارند:
«واقعه خوانی، تا حد ممکن باید متقن باشد. مثلا در حد «لهوف» ابن طاووس و ارشاد مفید و امثال اینها» (4)
بنا بر این بازخوانی روضه‌های مداحان و انطباق آن با متون معتبر لازم و ضروری است. باید مسئولین و نهادهای اسلامی با تدوین روضه‌های معتبر از کتب و منابع معتبر، آنها را در اختیار مداحان قرار دهند. ضرورت ایجاد سازماندهی ، قاعده و ضابطه در ارتباط با منبر و مداحی و خطابه با توجه به سرعت تحولات در نظریات جدید علمی و استفاده از روش‌های نوین مورد تاکید رهبر معظم انقلاب است و ایشان معتقدند که مداحان باید آگاه باشند، باید بدانند چه می‌گویند. برای که می‌گویند و در کجا می‌گویند و چگونه می‌گویند:
«مداح‌ها بدانند چه می‌خوانند و چه می‌گویند. صدای خوش ، آهنگ قشنگ ،موقعیت ممتاز، تریبون خوب، اقبال فراوان، امروز هم که جوان‌ها بحمدالله جامعه و کشور ما را با صفای دل خودشان مصفا کرده‌اند. این همه جوان در این کشور وجود دارد. همه متوجه شماست. شما چه می‌خواهید به مردم بدهید؟ اینکه من همیشه روی آنچه می‌خوانید و آنچنانکه می‌خوانید در جلسه مداح‌ها و با ا فراد گوناگون تاکید می‌کنم به خاطر این حساسیت‌ها است» (5)
5 ـ بیان سست معارف اسلام
گاهی بعضی مداحان وخطبا برای عرصه معارف اسلامی متوسل به خواب و مکاشفه و همچنین بعضی ملاقات‌های دروغین می‌شوند. این قبیل تبلیغ، مبانی اعتقادی سستی را بنا می‌نهد که به‌راحتی قابل زوال و نابودی است.
خواب و مکاشفه و حتی رویای صادقه برای بیننده و دیگران حجت شرعی نیست. تنها خواب معصوم (ع) که شیطان در آن راهی ندارد حجت است که شرایط فعلی معصوم (ع) در میان ما نیست. راهی برای اثبات و نفی خواب و مکاشفه وجود ندارد و می‌تواند به عنوان حربه‌ای در دست شیادان در جا انداختن دروغ و ایجاد تحریف در عرصه معارف اسلامی به ویژه فرهنگ عاشورا به کار رود.
با نقل خواب و رویا نمی‌توان کسی را هدایت کرد. رهبر انقلاب بر سخن محکم و غیر مشتبه و سخن حکمت‌آمیز در مداحی‌ها تاکید دارند:
«روش‌ها خیلی مهم است. در این آیه مبارکه «ادع الی سبیل ربک بالحکمه» روش را بیان فرموده است. سخن حکمت‌آمیز یعنی سخن محکم ، سخن غیر مشتبه. سخن غیر مرهون و غیر ضعیف ، حکمت همه اینها را دارد. سخن حکیم است. یعنی هم حکمت‌آمیز است و هم مستحکم است. هم در مقابل متشابه است»(6)
ایشان تاکید دارند که مداحان حتماً از فرصتی که دارند برای ترویج معارف اسلامی استفاده کنند و آن معارف الهی را به زبان زیبای شعر و با صوت زیبا بیان کنند:
«نباید بگذارید منبر ده دقیقه‌ای یا بیست دقیقه ای شما از معارف خالی باشد. امسال دیدم بعضی از برادران مداح در ماه محرم و در دهه فاطمیه بحمدالله این نکته را رعایت کرده بودند. در منبر مداحی حتما در اول ، فصلی اختصاص بدهید به نصیحت با بیان معارف به زبان شعر. اصلاً رسم مداحی از قدیم این طوری بوده، الان یک مقدار آن رسم‌ها کم شده، مداح در اول منبر یک قصیده، یک ده بیت شعر، کمتر ، بیشتر ، فقط در نصیحت و اخلاق با الفاظ زیبا خطاب به مردم بیان می‌کرد. مردم هم می‌فهمیدند و اثر هم می‌گذارد. من یک وقتی گفتم که گاهی شعر یک مداح از یک منبر یک ساعتی، اثرش بیشتر است. البته همیشگی نیست، گاهی است. اگر خوب انتخاب و اجرا شود اینطوری خواهد بود.»(7)
6 ـ جدایی دین از سیاست
در برخی مجالس عزاداری گفته می‌شود که ما‌گریه و عزاداری می‌کنیم و کاری به سیاست نداریم. اصلا اصل حادثه عاشورا به واسطه سیاست اتفاق افتاده است. حادثه عاشورا علاوه بر جنبه ملکوتی والهی و عرفانی جنبه سیاسی هم دارد. نمی‌توان امام حسین(ع) را از سیاست جدا کرد. امام حسین برای احیاء امر به معروف و برای اصلاح امور امت جدش رسول الله قیام کرد و به شهادت رسید. لذا فرهنگ عاشورا با سیاست پیوندی ناگسستنی دارد.
امروز نیز عزاداری امام حسین باید با هدف احیاء امر به معروف و شناخت عبرت‌های عاشورا و حفظ اصل نظام اسلامی صورت پذیرد. دشمنان سعی دارند عزاداری باشد ولی محتوایی نداشته باشد.
ازدرون این مجالس عزاداری، ظلم ستیزی و شهادت طلبی و روشنگری نسبت به دشمنان بیرون نیاید. حادثه عاشورا خود یک فتنه بزرگ بود، طوری که مسلمانان در میان غبار فتنه چون بصیرت نداشتند به جنگ فرزند رسول‌الله آمدند. باید از حادثه عاشورا و حوادث قبل و بعد از آن الگو بگیریم و با شرایط فتنه آلود امروزی با بصیرت برخورد بکنیم. رهبر معظم انقلاب تاکید دارند که در مجالس عزاداری، مداحی و روضه خوانی و تبلیغ مسائل سیاسی با رعایت اعتدال مطرح شود.
یعنی نباید چنان به مسائل سیاسی بپردازیم که از رسالت دینی خود غفلت کرده و دل مخاطب را فراموش کنیم.«نه ما باید مسائل سیاسی را به کلی از حیطه حرف و گفت و تلاش و مجاهدت تبلیغی خودمان خارج کنیم، آنچنان که دشمنان روی آن ده‌ها سال سرمایه‌گذاری کردند. ولی نهضت اسلامی آمد و این سرمایه‌گذاری را آتش زد و از بین برد و گفتار و اندیشه سیاسی را وارد متن فعالیت‌های دینی کرد و نه از این طرف باید بیفتیم که تصور کنیم همه منبر ، همه تبلیغ، همه مخاطبه با مردم و با مومنین یعنی اینکه بنشینیم مسائل آمریکا واسرائیل و مسائل سیاسی را تحلیل کنیم. نه خیر یک کار واجب‌تر اگر نباشد واجب دیگری وجود دارد و آن دل مخاطب شماست. دل و جان و فکر او را بایستی آباد و سیراب کنیم» (8)
7 ـ اظهار مطالب موهن
اهل بیت (ع) بر خلاف پادشاهان ظالم، ذلت و خواری را برای پیروانشان نمی‌پسندند. هرچند شیعه تواضع ، رابطه عاطفی و ابراز محبت به اهل بیت را افتخاری برای خود می‌داند و به آن مباهات می‌کند، ولی مداحی‌ها در مجالس نباید دستاویزی برای دشمنان و وهن شیعه باشد.
متاسفانه بعضی مداحان ناآگاه کلماتی را بکار می‌برند که ازمصادیق بارز وهن شیعه است. به طور مثال کلماتی مانند کلب الحسین و کلب الرقیه و بستن قلاده سگ به گردن در حین عزاداری و عوعو کردن شود دور از شأن شیعه است و با صفات متعالی ائمه که شیعیان خود را بزرگ می‌داشتند ناسازگار است. هر امری که موجب وهن انسان شود و او را از مقام شامخ انسانیت به زیر بکشد جایز نیست. سیره نظری و عملی پیامبر و همه امامان عظیم حاکی از احترام وارزش فراوان به انسان‌ها و بندگان خدا در هر لباس و با هر رنگ و مذهب است. چگونه می‌توان با تمسک به نام آنان انسان را تحقیر و ذلیل کرد و حال آنکه امام حسین(ع) شعارش «هیهات منا الذله» است. با این شیوه عزاداری ،همه علما و مراجع و روحانیون متعهد مخالف هستند و رهبر معظم انقلاب در جواب سؤالی درخصوص همین موضوع می‌فرمایند:
«از این گونه حرکات و ترویج این افراد و اینگونه جلسات اجتناب شود» (9)
8 ـ بیان مطالب خلاف قانون الهی
در بعضی از مداحی‌ها و خطابه‌ها چنان وانمود می‌شود که چون ما شیعه هستیم و محب اهل بیت (ع)، پس گناهانمان دیگر بخشیده خواهد شد و شرکت در عزاداری امام حسین خود موجب بخشیده شدن گناهان می‌شود که این خود خلاف قانون الهی است. در قانون الهی مسئولیت شیعه امام معصوم (ع) از سایر بندگان خیلی بیشتر است. این همه ائمه ما زحمت کشیده‌اند و جان داده‌اند تا ما گناه نکنیم. تنها محبت اهل بیت(ع) ضمانتی برای ما نیست که از آتش دوزخ نجات یابیم.
بر اساس قانون الهی ارتباط و دوستی ما با اهل بیت (ع) موجب بخشودگی ما نخواهد شد. البته شفاعت امامان معصوم (ع) ممکن است شامل حال محب اهل بیت شود ولی آن هم شرایطی دارد. شیعه باید در عملکرد دنیوی مطیع اوامر الهی بوده و از گناه پرهیز کند. نمی‌توان به عنوان شرکت در عزاداری امام حسین(ع) از نماز اول وقت و یا حتی از اصل نماز صرف نظر کرد. چون هدف امام حسین(ع) احیاء نماز بود. امام حسین(ع) خود در اوج جنگ روز عاشورا وقتی ابوثمامه صیداوی بانگ نماز داد و ایشان را از وقت نماز مطلع گردانید در حق او دعا کرد و آماده نماز شد.
لذا رهبر انقلاب در جواب مداحی که در حضور ایشان همین موضوع نجات محب اهل بیت در شعری خوانده بود، فرمودند:
«شعری که الان برادرمان خواندند، مضمون درستی نیست که ما بگوییم چون شیعه و محب هستیم؛اگر گناه هم کردیم، خدای متعال ما را مجازات نمی‌کند. نه اینطور نیست. «من اطاع ا... فهو لنا ولی» ولی آنها باید خدا را اطاعت کنند، چون خود این بزرگواران با اطاعت خدا به این مقام و رتبه رسیدند. امتحان اینها قبل از وجود و آمدنشان به این دنیا صورت گرفته: «امتحنک ا... قبل ان یخلقک فوجدک لمن امتحنک صابره» دستگاه خدا بی‌حساب وکتاب نیست. در روایتی پیامبر اکرم (ص) به فاطمه زهرا (س) با این مقام و رتبه فرمود: «یا فاطمه اننی لن اغنی عنک من ا... شیئا» یعنی پیش خدا نسبت با من و ارتباط با من به درد تو نمی‌خورد. مگر در میان فرزندان پیغمبر و ائمه کسانی نبودند که با خدا رابطه‌ای نداشتند و نتوانستند از آن گوهر نورانی و با ارزش معنوی برخوردار شوند» (10)
9ـ تشدید اختلافات فرقه‌ای در بین مسلمانان
در میان فرقه‌های مختلف مسلمانان از دیرباز اختلافاتی وجود داشته که همیشه دوستان نادان و دشمنان زیرک بر آن دامن زده‌اند. اما این اختلافات درمقابل مشترکات اعتقادی مسلمین چیز قابل اتکایی نیست. فرقه‌های مسلمانان می‌توانند با اتکاء به همین مشترکات از تفرقه پرهیز کنند. دشمنان همیشه از اختلافات سود برده و به آن دامن زده‌اند. لذا در عصر حاضر باید از هر کاری که وحدت مسلمین را مخدوش می‌کند، پرهیز شود. از نگاه امنیتی نیز وحدت بین شیعه و سنی در داخل مرزهای کشور ضروری است که از کارهای تفرقه آمیز در عزاداری‌ها و روضه خوانی پرهیز شود. رهبرمعظم انقلاب نیز به این نکته تاکید دارند و مردم و مداحان و خطبا را به هوشیاری و پرهیز از تفرقه دعوت می‌کنند: «امروز دستهایی برای ایجاد شکاف بین فرقه‌های مسلمان وجود دارد، کسانی که این تلاش را می‌کنند، نه این طرف را قبول دارند نه آن طرف را ، هم با این طرف دشمنند، هم با آن طرف ، مراقب باشید با دست‌های خبیثی که در اصل از طرف همان مراکز استکباری و استعماری هدایت می‌شوند همکاری نکنید.»(11)
ایشان با اشاره به راهبرد حضرت امام خمینی(ره) در ا تحاد مسلمین اعلام می‌کنند که مروجین اختلاف امت اسلام را از میان خود طرد کنید: «یک عده چرا نمی‌فهمند؟ امام بزرگوار ما که منادی اتحاد بین مسلمین بود، از همه اینهایی که مدعی اند، ولایتش و اعتقادش و ارادتش و عشقش به ائمه بیشتر بود. او بهتر می‌فهمید ولایت را یا فلان آدم عامی که حالا به اسم ولایت کارهای خلاف می‌کند؟ حرف‌های بی‌ربط می‌زند در مجالس عام و خاص؟ وحدت را حفظ کنید. اگر دیدید در جامعه بین شما کسانی هستند که عکس این رفتار می‌کنند، آنها را طردشان کنید. مخالفت خودتان را به آنها ابراز و اعلام کنید. اینها ضرر می‌زنند ضربه می‌زنند،ضربه‌ای به اسلام می‌زنند، ضربه‌ای به تشیع می‌زنند، ضربه‌ای به جامعه اسلامی می‌زنند. این از جمله مسائل بسیار مهم است». (12)
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. بیانات رهبرمعظم انقلاب در دیدار مداحان و ذاکرین اهل بیت (ع)، 5/5/84
2. کتاب مسائل جدید از دیدگاه علماء و مراجع تقلید، جلد 3، ص 37
3. بیانات در دیدار مداحان و ذاکرین اهل بیت (ع)، 18/6/80
4. بیانات در دیدار مداحان و ذاکرین اهل بیت (ع)
5. بیانات در دیدار مداحان و ذاکرین اهل بیت (ع) 5/5/84
6. بیانات در دیدار مداحان و ذاکرین اهل بیت (ع)
7. بیانات در دیدار مداحان و ذاکرین اهل بیت (ع) 5/5/84
8. بیانات در دیدار مداحان و ذاکرین اهل بیت (ع)
9. مسائل جدید از دیدگاه علما و مراجع تقلید جلد 3، ص 37
10. بیانات در دیدار مداحان و ذاکرین اهل بیت (ع)، 28/5/82
11. بیانات در دیدار جمعی از مداحان اهل بیت (ع)، 7/6/81
12. بیانات در دیدار جمعی از مداحان و ذاکرین اهل بیت (ع)، 14/4/86
