اهم فلسفه و حکمت عزاداری را می‌توان در امور ذیل بیان کرد:
1- ابزار محبت و دوستی
قرآن و روایات، دوستی خاندان رسول اکرم و اهل بیت را بر مسلمانان واجب کرده است.
روشن است که دوستی لوازمی دارد و محب صادق، کسی است که شرط دوستی را - چنان که باید و شاید- بجا آورد. یکی از مهم‌ترین لوازم دوستی، هم‌دردی و هم‌دلی با دوستان در مواقع سوگ یا شادی آنان است.
از این رو در احادیث، بر برپایی جشن و سرور در ایام شادی اهل‌بیت و ابراز حزن و اندوه در مواقع سوگ آنان، تاکید فراوان شده است.
امام صادق(ع) در روایتی می‌فرماید: یفرحون لفرحنا و یحزنون لحزننا
شیعه و پیروان ما در شادی و حزن ما شریک‌اند. (بحارالانوار، ج5، ص225)
امام صادق نیز فرمودند: «شیعتنا جزء منا خلقوا من فضل طینتنا یسوؤهم ما یسؤنا و یسرهم ما یسرنا». شیعیان ما پاره‌ای از خود ما بوده و از زیادی گل ما خلق شده‌اند؛ آنچه که ما را بدحال یا خوشحال می‌سازد، آنان را بدحال و خوشحال می‌گرداند. (ارشادالقلوب، ج2، ص257)
این وظیفه عقلانی و شرعی، ایجاب می‌کند که در ایام عزاداری اهل بیت، حزن و اندوه خود را به «زبان حال»؛ یعنی، با اشک، آه و ناله و زاری، از نظر خوراک، با کم خوردن و کم آشامیدن مانند افراد غم‌زده و از نظر پوشاک، با پوشیدن لباسی که از حیث جنس و رنگ و نحوه پوشش در عرف، حکایت‌گر اندوه و ناراحتی است، آشکار سازیم.
2- انسان‌سازی
از آنجا که در فرهنگ شیعی، عزاداری باید از سر معرفت و شناخت باشد؛ هم‌دردی با آن عزیزان، در واقع یادآوری فضایل، مناقب و آرمان‌های آنان بوده و بدین شکل، آدمی را به سمت الگوگیری و الگوپذیری از آنان سوق می‌دهد.
فردی که با معرفت در مجالس عزاداری، شرکت می‌کند؛ شعور و شور، شناخت و عاطفه را درهم می‌آمیزد و در پرتو آن، انگیزه‌ای قوی در او پدیدار گشته و هنگام خروج از مراسم عزاداری، مانند محبی می‌شود که فعال و شتابان، به دنبال پیدا کردن اوصاف محبوب در وجود خویشتن است.
3- جامعه‌سازی
هنگامی که مجلس عزاداری، موجب انسان‌ساز گشت؛ تغییر درونی انسان به عرصه جامعه نیز کشیده می‌شود و آدمی می‌کوشد تا آرمان‌های اهل‌بیت را در جامعه حکم‌فرما کند.
به بیان دیگر، عزاداری بر اهل‌بیت؛ در واقع با یک واسطه زمینه را برای حفظ آرمان‌های آنان و پیاده کردن آنها فراهم می‌سازد. به همین دلیل می‌توان گفت: یکی از حکمت‌های عزاداری، ساختن جامعه بر اساس الگوی ارائه شده از سوی اسلام است.
4- انتقال‌دهنده فرهنگ شیعی به نسل‌های آینده
کسی نمی‌تواند منکر این حقیقت شود که نسل جدید در سنین کودکی، در مجالس عزاداری با فرهنگ اهل‌بیت آشنا می‌شوند. به راستی عزاداری و مجالس تعزیه، یکی از عناصر و عوامل برجسته‌ای است تا آموزه‌های نظری و عملی امامان راستین، به نسل‌های آینده منتقل شود. مراسم عزاداری، به دلیل قالب و محتوا، بهترین راه برای تعلیم و تربیت نسل جدید و آشنایی آنان با گفتار و کردار اهل‌بیت است.
1- ابزار محبت و دوستی
قرآن و روایات، دوستی خاندان رسول اکرم و اهل بیت را بر مسلمانان واجب کرده است.
روشن است که دوستی لوازمی دارد و محب صادق، کسی است که شرط دوستی را - چنان که باید و شاید- بجا آورد. یکی از مهم‌ترین لوازم دوستی، هم‌دردی و هم‌دلی با دوستان در مواقع سوگ یا شادی آنان است.
از این رو در احادیث، بر برپایی جشن و سرور در ایام شادی اهل‌بیت و ابراز حزن و اندوه در مواقع سوگ آنان، تاکید فراوان شده است.
امام صادق(ع) در روایتی می‌فرماید: یفرحون لفرحنا و یحزنون لحزننا
شیعه و پیروان ما در شادی و حزن ما شریک‌اند. (بحارالانوار، ج5، ص225)
امام صادق نیز فرمودند: «شیعتنا جزء منا خلقوا من فضل طینتنا یسوؤهم ما یسؤنا و یسرهم ما یسرنا». شیعیان ما پاره‌ای از خود ما بوده و از زیادی گل ما خلق شده‌اند؛ آنچه که ما را بدحال یا خوشحال می‌سازد، آنان را بدحال و خوشحال می‌گرداند. (ارشادالقلوب، ج2، ص257)
این وظیفه عقلانی و شرعی، ایجاب می‌کند که در ایام عزاداری اهل بیت، حزن و اندوه خود را به «زبان حال»؛ یعنی، با اشک، آه و ناله و زاری، از نظر خوراک، با کم خوردن و کم آشامیدن مانند افراد غم‌زده و از نظر پوشاک، با پوشیدن لباسی که از حیث جنس و رنگ و نحوه پوشش در عرف، حکایت‌گر اندوه و ناراحتی است، آشکار سازیم.
2- انسان‌سازی
از آنجا که در فرهنگ شیعی، عزاداری باید از سر معرفت و شناخت باشد؛ هم‌دردی با آن عزیزان، در واقع یادآوری فضایل، مناقب و آرمان‌های آنان بوده و بدین شکل، آدمی را به سمت الگوگیری و الگوپذیری از آنان سوق می‌دهد.
فردی که با معرفت در مجالس عزاداری، شرکت می‌کند؛ شعور و شور، شناخت و عاطفه را درهم می‌آمیزد و در پرتو آن، انگیزه‌ای قوی در او پدیدار گشته و هنگام خروج از مراسم عزاداری، مانند محبی می‌شود که فعال و شتابان، به دنبال پیدا کردن اوصاف محبوب در وجود خویشتن است.
3- جامعه‌سازی
هنگامی که مجلس عزاداری، موجب انسان‌ساز گشت؛ تغییر درونی انسان به عرصه جامعه نیز کشیده می‌شود و آدمی می‌کوشد تا آرمان‌های اهل‌بیت را در جامعه حکم‌فرما کند.
به بیان دیگر، عزاداری بر اهل‌بیت؛ در واقع با یک واسطه زمینه را برای حفظ آرمان‌های آنان و پیاده کردن آنها فراهم می‌سازد. به همین دلیل می‌توان گفت: یکی از حکمت‌های عزاداری، ساختن جامعه بر اساس الگوی ارائه شده از سوی اسلام است.
4- انتقال‌دهنده فرهنگ شیعی به نسل‌های آینده
کسی نمی‌تواند منکر این حقیقت شود که نسل جدید در سنین کودکی، در مجالس عزاداری با فرهنگ اهل‌بیت آشنا می‌شوند. به راستی عزاداری و مجالس تعزیه، یکی از عناصر و عوامل برجسته‌ای است تا آموزه‌های نظری و عملی امامان راستین، به نسل‌های آینده منتقل شود. مراسم عزاداری، به دلیل قالب و محتوا، بهترین راه برای تعلیم و تربیت نسل جدید و آشنایی آنان با گفتار و کردار اهل‌بیت است.